تعریف

ارتش جمهوری اسلامی ایران (به اختصارا: آجا)
پیکرۀ اصلی نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران را تشکیل می‌دهد که وظیفۀ اصلی آن «حفاظت از استقلال و تمامیت ارضی کشور» است.

مقدمه

امروزه ارتش ایران که سرلشکر سید عبدالرحیم موسوی، فرماندهی آن را برعهده دارد، از ۴ نیروی زمینی، دریایی، هوایی و پدافند هوایی تشکیل می‌شود که به‌همراه سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، و نیز فرماندهی انتظامی جمهوری اسلامی ایران، مجموعۀ نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران را تشکیل می‌دهند.

شکل گیری ارتش مدرن

پیشینۀ شکل‌گیری ارتش کلاسیک مدرن در ایران، به سال ۱۲۹۹ و تأسیس ارتش شاهنشاهی ایران توسط رضاشاه پهلوی بازمی‌گردد. این سازمان در پی وقوع انقلاب اسلامی ایران در سال ۱۳۵۷، ابتدا به ارتش ملی ایران و سپس به ارتش جمهوری اسلامی ایران تغییر نام داد و در پی آن نیروی دریایی شاهنشاهی ایران (در قالب نیروی دریایی ارتش ج.ا.ا)، نیروی هوایی شاهنشاهی ایران (تحت عنوان نیروی هوایی ارتش ج.ا.ا) و نیروی زمینی شاهنشاهی ایران (در قالب نیروی زمینی ارتش ج.ا.ا) شامل این تغییرات شدند. در سال 1398 نیز با جدا شدن ساختار پدافند از نیروی هوایی، نیروی پدافند هوایی ارتش ج.ا.ا رسما به عنوان چهارمین نیروی ارتش ج.ا.ا شروع به فعالیت کرد. در دورۀ حکومت رضاشاه پهلوی، ایران به ۵ حوزۀ نظامی بزرگ تقسیم شد که باید آن را مبدأ تشکیل ارتش امروزی دانست؛ این ۵ حوزه شامل لشکر مرکز، شمال‌غرب، شرق یا خراسان، جنوب و غرب می‌شد. همچنین در اواخر دوران قاجار و در سال ۱۳۰۳، نیروی هوایی شاهنشاهی ایران با ورود اولین هواپیماهای پیستونی، تأسیس گردید. سپس طی سال‌های ۱۳۱۴ تا ۱۳۲۰ تحولات اساسی دیگری در سازمان نیروی زمینی ارتش به وجود آمد و در پی این تحولات، این سازمان شامل ۵ لشکر رزمی، ۴ تیپ مستقل، ۲ واحد توپخانه و ضدهوایی شد، ضمنا درجات نظامی ارتش نیز در سال ۱۳۱۴ تعیین شده است. در این دوره، آموزشگاه‌های گوناگون نظامی مانند مدرسه دیویزیون (برای دیویزیون قزاق)، مدرسه نظام مشیرالدوله (برای بریگاد مرکزی)، مدارس افسیه و سوزافسیه (برای ژاندارمری و کلاس‌های بیطاری) که پیش‌تر در زمان قاجاریه تشکیل شده بودند، در یکدیگر ادغام شده و برای نخستین بار، نهادی به نام مدارس نظام کل قشون تاسیس گردید. در سال‌های بعد، این مدارس به ۳ مدرسه جداگانه به نام‌های: مدرسه ابتدایی نظام، مدرسه متوسطه نظام و مدرسه عالی نظام تبدیل شدند که نام این ۳ مدرسه نیز در سال ۱۳۱۴ به ترتیب به دبستان نظام، دبیرستان نظام و دانشکدۀ افسری تغییر پیدا کرد. در سال‌های بعد، مقطعی بالاتر برای آموزش عالی نظامی، بنام دافوس (دانشکدۀ فرماندهی و ستاد) راه‌اندازی شد که در آن علاوه بر افسران داخلی، امکان تحصیل برای افسران خارجی نیز فراهم شده بود و بعد از دانشکدۀ افسری یکی از ارکان مهم ارتش به شمار می‌آمد.

پیش از انقلاب اسلامی

از سال ۱۳۳۴ نیز نیروی دریایی شاهنشاهی ایران شکل گرفت و در فروردین ۱۳۴۸ به دنبال تعدادی از درگیری‌ها با ارتش بعث عراق بر سر حق مالکیت اروندرود، با وجود برتری مطلق ارتش بر نیروی نظامی بعث عراق، محمدرضا پهلوی برنامه نوسازی و تجهیز بی‌سابقه‌ای را برای نیروهای مسلح ایران آغاز کرد. با توجه به شرایط حاکم در زمان توسعۀ ارتش و حضور ایران در بلوک غرب، در بسیاری از موارد، ایران حتی قبل از اینکه سلاح به نیروهای مسلح کشورهای سازنده‌اش عرضه شود، از آن برخوردار می‌شد؛ مانند: جت جنگنده اف 14 تامکت، و در موارد دیگر حتی کشورهای متحد بلوک غرب مانند آلمان غربی، از امکانات و سطوح آموزشی نیروهای ایرانی بهره‌مند نبوده و نوسازی در بالاترین سطح کیفی در حال انجام بود. در این دورۀ قدرت، ایران با بهره‌گیری از قدرت نظامی و در دست‌گیری گلوله انرژی از منافع خود در منطقه حفاظت کرد و با کمک نیروهای ارتش شاهنشاهی، شورش ظفار در عمان در هم شکسته شد و نهایتا در آذرماه ۱۳۵۰، به دنبال خروج نیروی اشغال‌گر بریتانیا از جزایر استراتژیک ابوموسی، تنب کوچک و تنب بزرگ نیروهای ایرانی کنترل سه جزیره را در دست خود گرفتند. در اوایل دهه ۱۳۵۰، اقتصاد ایران به لطف افزایش بی‌سابقه قیمت نفت، سال‌های رشد خوبی را تجربه کرد و تا سال ۱۳۵۵، تولید ناخالص داخلی ایران بیشترین مقدار در خاورمیانۀ بزرگ بود. این موضوع، تحقق هدف محمدرضا پهلوی، برای خرید پیشرفته‌ترین تجهیزات و تسلیحات نظامی، به ارزش میلیاردها دلار از کشورهایی مانند ایالات متحده آمریکا و بریتانیا را تسهیل و تسریع کرد. خریدهای ایران از ایالات متحده قبل از انقلاب ۱۳۵۷ به منظور قدرتمند سازی ارتش در 5 حوزه (هوایی، زمینی، دریایی، پدافندی و موشکی) بدین شرح است: در حوزه هوایی شامل: ۷۹ فروند گرومن اف-۱۴ تام‌کت، ۲۲۵ مک‌دانل داگلاس اف-۴ فانتوم ۲، ۱۶۶ فروند نورثروپ اف-۵، ۱۵ هواپیمای گشت دریایی لاکهید پی-۳ اوریون، 16 فروند ار اف 4 ائی فتوفانتوم و 15 ار اف 5 ائی بود. همچنین مقرر بود تا در شهر شیراز، فرماندهی آواکس، با خرید مک دانل داگلاس اف 15 با قابلیت حمل موشک ضد ماهواره و آواکس E3_ SENTRY تشکیل شود و با توجه به سابقۀ حضور آواکس EC-121 در ایران در میانۀ دهۀ 40 میلادی، مقدمات آشنایی و تشکیل این فرماندهی آماده شد؛ اما در نهایت با وقوع انقلاب اسلامی این امر محقق نشد. در حوزه ادوات زمینی : ۴۵۵ دستگاه تانک ام۶۰ پاتون، ۵۰۰ هویتزر ام ۱۰۹ و 200 عراده نفربر ام 113 در حوزه دریایی: دو ناوشکن از رده خارج‌شده و سپس مدرن‌سازی شده متعلق به ارتش آمریکا یعنی ناوشکن ببر و ناوشکن پلنگ در حوزه پدافندی: ۵۲ سامانه ام‌آی‌ام-۲۳ هاوک با بیش از ۲۰۰۰ موشک مربوط در حوزه موشکی: بیش از ۲۵۰۰ موشک هوا به زمین ای‌جی‌ام-۶۵ ماوریک و بیش از ۱۰ هزار موشک بی‌جی‌ام-۷۱ تاو اولین مک‌دانل داگلاس اف-۴ فانتوم ۲ تحویل‌شده به ارتش ایران در سال ۱۳۵۰ خریدهای ایران از بریتانیا قبل از انقلاب ۱۳۵۷ شامل: ۱ ناوشکن از کار افتاده و مدرن‌سازی ‌شده ارتش این کشور (ناوشکن آرتمیس)، ۴ ناوچه مارک 5 ساخت انگلیس (ناوچه کلاس الوند) و مجموعه گسترده‌ای از موشک‌ها مانند سیستم‌های موشکی رایپر و سی کت بود. علاوه بر این، ایران ده‌ها هاورکرافت اس‌آر. ان۶، ۲۵۰ تانک سبک شناسایی اف‌وی۱۰۱ اسکورپیون و ۷۹۰ تانک چیفتن که در واقع انگلستان با ایجاد یک قرارداد سیاسی و کسب بودجه برای توسعۀ پروژه شیر 1 و 2، تانک چیفتن را با مشکلات فراوان، به ایران تحویل داد و در نهایت تانک های شیر 1 ( چلنجر 1 ) و شیر 2 ( چلنجر 2 ) هیچگاه به ایران تحویل داده نشدند. ایران همچنین به‌طور قابل توجهی تجهیزات زرهی زمینی خود را از اتحاد جماهیر شوروی دریافت کرد. این معاملات معمولاً با استفاده از نفت و گاز طبیعی ارزان از طرف ایرانی در ازای تخصص، آموزش و تجهیزات روسی انجام می‌شد. در زمینه تجهیزات نظامی، ایران به پدافند توپخانه ای زسو-۲۳-۴، راکت انداز ار پی جی، خودرو رزمی بی‌تی‌آر-۶۰ به همراه بی‌تی‌آر-۵۰ ،پرتابگر راکت ب‌ام-۲۱ گراد و نفربر زرهی بی ام پی 1 مجهز شد. ارتش ایران در اواخر دهه ۱۳۵۰ در سفارش تجهیزات جنگی از ایالات متحده که شامل پیشرفته‌ترین جنگ‌افزارهای روز دنیا در تمامی حوزه‌ها بود، از کشورهایی مانند بریتانیا، فرانسه و چین پیشی گرفت اما به دلیل وقوع انقلاب اسلامی در بهمن ۱۳۵۷، بسیاری از این سفارش‌ها هرگز تحویل داده نشد. بعد از اینکه پیشرفت تجهیزات نظامی ارتش عراق تحت حمایت شوروی سابق به محمدرضا پهلوی ثابت شد، وی به آمریکا سفر نموده و درخواست مسلح شدن به موشک‌های دارای کلاهک هسته‌ای داد، ولی دولت جیمی کارتر این درخواست را رد کرد و در نتیجۀ آن محمدرضا پهلوی برای به دست آوردن این موشک ها، به همکاری با اسرائیل متوسل شد. ایران با همکاری اسرائیل در پروژه ای به نام شکوفه، در حال کار و بررسی بر روی موشک‌های کروز گابریل ساخت اسرائیل بود تا با مسلح سازی آن به کلاهک اتمی و افزایش برد، از این موشک بر روی شناورهای نیروی دریایی بهره‌گیری کنند. همچنین در این پروژه توسعه بالستیک و همکاری دو کشور برای مونتاژ موشک‌های آمریکایی که توانایی مجهز شدن به کلاهک هسته‌ای را دارا بودند نیز دیده می‌شد. اسرائیلی‌ها و ایرانی‌ها به طور هم‌زمان، ماهیت و اندازۀ این طرح را از ایالات متحده آمریکا مخفی نگه داشته و به‌صورت محرمانه این پروژه بین خودشان پیش می‌بردند که در نهایت با شکست پروژه در دورۀ پهلوی، این پروژه و تاسیسات آن در استان کرمان به کلی از بین رفتند.

انقلاب 1357 و ارتش جمهوری اسلامی ایران

روز ۲۲ بهمن ۱۳۵۷، پس از انقلاب ۱۳۵۷ و آغاز به کار دولت موقت، بنا به پیشنهاد جناح نظامی انقلاب، سرلشکر محمدولی قرنی در سمت نخستین رئیس ارتش ملی اسلامی ایران پس از انقلاب قرار گرفت. یکی از بحث برانگیزترین موضوعات در چند ماه نخست پس از پیروزی انقلاب، «بقا یا انحلال ارتش» بود. برخی از گروه‌های مغرض مانند حزب توده، مجاهدین خلق و چریک‌های فدائی خلق به همراه گروه ملی‌گرای جبهۀ دموکراتیک ملی ایران، با برگزاری تظاهرات‌های مختلف به دنبال انحلال ارتش و تشکیل «ارتش خلقی» بودند؛ اما امام خمینی و دولت موقت بر پاکسازی و بقای ارتش تأکید داشتند. پس از چند ماه مناقشه، سرانجام رهبر فقید انقلاب در روز ۲۶ فروردین ماه ۱۳۵۸، به صورت قاطع از ارتش حمایت کرد و در جمع پرسنل پادگان فرح‌آباد، که به ملاقات او آمده بودند، گفت: «من اعلام می‌کنم که اگر کسی با ارتش امروز ما مخالفت بکند، با اسلام مخالفت کرده‌است؛ با پیغمبر اسلام مخالفت کرده‌است. امروز ارتش، ارتش طاغوتی نیست؛ ارتش محمدی است.» در همین راستا در روز ۲۸ فروردین همان سال، نام ارتش ملی اسلامی ایران به «ارتش جمهوری اسلامی ایران» تغییر یافت. امام خمینی(ره) نیز در همان روز پیامی منتشر کرده و روز ۲۹ فروردین را روز ارتش اعلام کرد که در قسمتی از پیام ایشان آمده بود: «روز چهارشنبه ۲۹ فروردین روز ارتش اعلام می‌شود. ارتش محترم در این روز در شهرستان‌های بزرگ با ساز و برگ به رژه بپردازند و پشتیبانی خود را از جمهوری اسلامی و ملت بزرگ ایران و حضور خود را برای فداکاری در راه استقلال و حفظ مرزهای کشور اعلام نمایند.» بدین ترتیب روز ۲۹ فروردین در تقویم رسمی ایران روز ارتش نام‌گذاری شده و هر ساله در این روز گردان‌های ارتش در سراسر کشور مراسم رژه برگزار می‌کنند. در یک سال اول انقلاب و علی‌الخصوص بعد از وقوع کودتای نوژه، بسیاری از افسران بلندپایه ارتش با دخالت حزب توده و پرونده سازی، به اشتباه تصفیه و پاک‌سازی شدند که باعث از بین رفتن ساختار ارتش شد. در آن سال عوامل مختلفی منجر به تضعیف ارتش شد؛ مانند: کاهش طول دورۀ خدمت وظیفه عمومی توسط دولت موقت به یک سال، انتقال پرسنل متخصص و فنی به خارج از یگان‌های رزمی، اخراج چهل هزار مستشار آمریکایی که برای آموزش با ارتش ایران همکاری می‌کردند، فرار یا خانه‌نشین شدن تعداد زیادی از فرماندهان نظامی، عدم خرید هرگونه تجهیزات و تسلیحات، لغو قرارداد خریدهای خارجی به شکل یک طرفه و توسط افراد بدون آگاهی و طرح فروش اقلام عمدۀ تجهیزات ارتش، ازهم‌پاشیدگی سیستم اطلاعاتی ارتش و فراخواندن وابسته‌های نظامی به کشور، تضعیف آموزش و تعمیر و نگهداری و نیز تلفاتی که در مأموریت‌های ارتش برای برقراری امنیت که در مناطق مختلف کشور به خصوص در کردستان پیش آمد. دخالت احزاب طرفدار شوروی سابق چون حزب توده و مجهادین خلق، بیانگر وجود برنامه عمدی جهت تضعیف ارتش بود و این مسائل باعث شد تا صدام حسین به عنوان قدیمی‌ترین دشمن منطقه‌ای ایران، به این نتیجه برسد که ایران توان دفاع دربرابر حملات ارتش پیشرفتۀ او را نخواهد داشت و با برنامه تضعیفی که به خوبی انجام شده، در عرض یک هفته تهران را فتح خواهد کرد. وی در نهایت با تکیه بر این محاسبات، رسما در ۳۱ شهریور ۱۳۵۹ به ایران حمله کرد که با مقاومت قاطع ارتش و نیروی هوایی مواجه شد و از رسیدن به اهداف خود بازماند. اما به دلیل وجود اختلافات مابین نیرو های دفاعی و خیانت افرادی چون بنی صدر، در نخستین روزهای حمله ارتش عراق، حدود سی هزار کیلومتر مربع از خاک ایران به اشغال درآمد.

ارتش در طول جنگ ایران و عراق

با بقای چالش‌هایی چون اختلاف مابین ارتش و نیروی تازه تشکیل سپاه پاسداران، در سال نخست جنگ، مدیریت و کنترل جبهه‌ها بیشتر بر عهده فرماندهان ارتش بود و در اولین اقدام آن‌ها و با اجرای عملیات رزرو البرز، با نام کمان 99، زیر ساخت های عملیاتی عراق در روزهای اول دچار صدمات جدی‌ای گردید و تا پیش از ایجاد فرماندهی مشترک، عمده موفقیت‌های ایران در جنگ به همین دلیل بود. هدف اولیه ارتش عراق، تصرف برق‌آسای شهر مرزی خرمشهر و پس از آن آبادان، اهواز، دزفول و سوسنگرد بود؛ اما حملۀ سه ستون زرهی عراقی که برای تصرف خرمشهر اعزام شده بودند، با مقاومت یگان تکاوران دریایی خرمشهر مواجه شد؛ این نیروها موفق شدند جلوی پیشروی سریع ارتش عراق را بگیرند و عراق در همان مرحله اول جنگ، در رسیدن به اهداف خود ناکام ماند و درگیر یک نبرد خانه به خانه در کوچه‌های خرمشهر شد. پس از آن نیز عراق به مدت سه هفته درگیر نبردهای خیابانی با گردان تکاوران دریایی در این شهر بود. نهایتاً عراق که ابتدا برای اشغال خرمشهر دو گردان فرستاده بود، با مقاومت نیروهای ایرانی مجبور شد بیش از دو لشکر اعزام کند؛ در این میان خرمشهر ۳۴ روز مقاومت کرد ولی در ۳ آبان ماه ۱۳۵۹ با عقب‌نشینی تکاوران، شهر سقوط کرد. در جبهۀ نبرد دریایی، ایران در ۵۲ روز ابتدای جنگ و طی عملیات تاریخی مروارید به فرماندهی دریادار بهرام افضلی، نیروی دریایی عراق را به کلی منهدم کرد و تا پایان جنگ، برتری خود را در خلیج فارس حفظ نمود. در جبهۀ هوایی، نیروی هوایی ارتش، در اوایل جنگ دارای برتری مطلق در مقابل عراقی‌ها بود. تنها ۲۴ ساعت پس از شروع جنگ، جنگنده‌های ارتش به تمام خاک عراق حمله‌ور شدند و در نابودسازی خودروهای نظامی، ادوات توپخانه‌ای و تدارکات ارتش عراق موفق عمل کردند. نیروی هوایی ارتش تنها پس از سه هفته با نابود کردن بسیاری از تدارکات ارتش عراق و اکثر پایگاه‌های نظامی آن در نزدیکی جبهه پیشروی نیروهای عراقی را متوقف کرد، به گونه‌ای که پایگاه وحدتی دزفول با وجود فاصله کمتر از 10 کیلومتر با نیروی متجاوز بعث، با عملیات‌های متعدد باعث شکست پیشروی عراق و عقب‌نشینی آن‌ها شد. در کنار همۀ این‌ها نیروی هوایی و پدافند عراق نیز در شرایطی نبودند که قادر به مقابله با خلبانان تعلیم دیده و جنگنده‌های پیشرفته اف-۱۴ نیروی هوایی ایران باشند و حتی در مواجهه با جنگنده‌های اف-۴ و اف-۵ و هلیکوپترهای کبرای نیز مشکلات جدی داشتند. در همین زمان نیروی هوایی عراق ناگزیر شد تعداد زیادی از هواپیماهای خود را به فرودگاه «الولید» در غرب این کشور (۵۰ کیلومتری مرز اردن) منتقل کند تا از دسترس هواپیماهای ایران خارج شوند. با این حال خلبانان ایرانی توانستند با سوخت‌گیری در هوا خود را به پایگاه «الولید» برسانند و در آنجا ۴۶ هواپیمای عراقی (۱۵ تا ۲۰ درصد از کل نیروی هوایی عراق در آن زمان) را روی زمین منهدم کنند. این حمله به عملیات اچ-۳ معروف شد. نیروی هوایی ارتش، در نبردهای هوایی ۱۸۰ روز اول جنگ، پیروزی‌های چشم‌گیری را ثبت نمود. پس از آن نیز به دفاع و حراست از حریم هوایی، تغییر موضع داد تا ضمن جلوگیری از خسارت بیشتر، آمادگی نیروی هوایی را حفظ کند. با عزل بنی‌صدر در خرداد ۱۳۶۰، اختلافات سیاسی در تهران فروکش کرد و تمرکز در زمینه سیاست‌گذاری جنگ برای تصمیم‌گیری‌ها بیشتر شد. به علاوه ارتش و سپاه به همکاری بیشتری با یکدیگر پرداخته و موفق شدند تا اولین عملیات مشترک را برای شکست حصر آبادان در ۵ مهر ماه ۱۳۶۰ با پیروزی انجام دهند، در کنار این مسئله کسب تجربه توسط فرماندهان جوان سپاه، موجب بهبود توان تاکتیکی، برنامه‌ریزی صحیح و اطلاعات و امنیت بهتر عملیات‌ها شد. در پی موفقیت عملیات ثامن‌الائمه، فرماندهان ارشد ارتش و سپاه برای ارائه گزارش این عملیات به فرمانده کل قوا، امام خمینی(ره)، عازم تهران شدند اما سقوط هواپیمای سی-۱۳۰ ارتش در منطقه کهریزک تهران، منجر به کشته شدن ولی‌الله فلاحی، جواد فکوری، موسی نامجو، یوسف کلاهدوز و محمد جهان‌آرا شد. اهمیت سرنشینان پرواز یادشده تا جایی بود که ستاد مشترک ارتش، نیروی هوایی ارتش و وزارت دفاع در یک روز با خلع فرماندهان خود مواجه شدند. این رخداد باعث تغییر یافتن معادلات جنگ شده و طرح عملیات آزادسازی خرمشهر نیز به ۸ ماه بعد از آن موکول شد. پیروزی در عملیات ثامن‌الائمه و هم‌زمان شدن آن با روی کار آمدن فرماندهان جدید سپاه و نیروی زمینی ارتش، سپاه و ارتش را به تشکیل قرارگاه مشترک عملیاتی واداشت. در این زمان بود که قرارگاه مشترک کربلا با حضور فرماندهان ارتش و سپاه، ادارۀ جبهه‌ها را بر عهده گرفت و طرح‌های عملیاتی به صورت مشترک به تصویب رسید و عملیات‌های بزرگ و موفقی همچون طریق‌القدس، فتح‌المبین و بیت‌المقدس انجام و اکثر سرزمین‌های اشغال شده ایران آزاد شد. تا اتمام جنگ تحمیلی ارتش بعث عراق علیه ایران، ارتش و سپاه در کنار یکدیگر به عملیات پرداختند و شاخص‌ترین عملیات روزهای آخر جنگ نیز، به فرماندهی امیر سپهبد شهید علی صیاد شیرازی، با نابودی منافقین در تنگه چارزبر، با موفقیت به پایان رسید و پس از قبول قطعنامه 598، ارتش متجاوز بعث به حضور نظامی خود در ایران پایان داد. ارتش ایران در طول جنگ تحمیلی ارتش بعث عراق، علیه ایران، در حدود ۴۸ هزار شهید تقدیم ایران کرد. ناوگان نیروی زمینی و هوایی نیز در طی هشت سال جنگ تحمیلی، آسیب زیادی را متحمل شد. در سال‌های پس از جنگ به علت تحریم‌های اعمال شده علیه ایران، جایگزینی این تجهیزات با مدل‌های روز ممکن نبود، اما ارتش، ضمن نگهداری مناسب از ادوات باقی مانده، با توسعۀ ادوات جدید از جمله ناوچه، هواپیما، بالگرد، سامانه های پدافندی و دیگر ملزومات، اکنون به مرحله ای از خودکفایی در حوزه تسلیحات رسیده و در حال نوسازی هر چه بیشتر ناوگان خود می باشد.

پس از جنگ تحمیلی

همچنین در طی سال‌های بعد از جنگ، چندین فرمانده دوران جنگ ارتش به مقام شهادت نائل آمدند، مانند: منصور ستاری در ۱۵ دی ماه سال ۱۳۷۳ در سانحه سقوط هواپیما، در نزدیکی فرودگاه بین‌المللی شهید بهشتی اصفهان، به همراه افسران بلندپایه نیروی هوایی مانند علیرضا یاسینی و مصطفی اردستانی به شهادت رسیدند. علی صیاد شیرازی نیز در بامداد ۲۱ فروردین ماه ۱۳۷۸ به وسیله عوامل مسلح سازمان مجاهدین خلق در پوشش رفتگر، مقابل درب منزل مسکونی‌اش واقع در تهران و در برابر دیدگان فرزندش ترور شد. ارتش ایران در دهه ۱۳۵۰ در عملیات‌های حفظ صلح سازمان ملل متحد شرکت می‌کرد و به عنوان بخشی از نیروهای پاسدار صلح سازمان ملل متحد، گردانی را از ارتش، به ارتفاعات جولان اعزام کرد. این نیروها پس از انقلاب اسلامی، به ایران بازگشتند و جای خود را به نیروهای ارتش فنلاند دادند و در سال ۱۳۷۲، ارتش ایران واحدهای صلح حرفه‌ای خود را دوباره تأسیس کرد و اعلام کرد که آن‌ها آماده هستند تا با دستورالعمل سازمان ملل به محل‌های مورد نیاز اعزام شوند. ارتش ج.ا.ا پس از جنگ، ماموریت‌های مختلفی را در راستای حفظ تمامیت ارضی کشور به انجام رساند، از جمله: مبارزه با دزدان دریایی و حراست از ناوگان تجاری ایران، نبرد ضد تروریسم در سوریه، بمباران تروریست‌های حاضر در عراق، مقابله با نیروهای طالبان، بلندترین دریانوردی تاریخ با حضور در اقیانوس اطلس و پیمایش دور دنیا، حمایت اطلاعاتی با شناور بهشاد از نیروهای مقاومت و توسعه پر تعدادترین شبکه پهپادی و عملیات‌های رزمی و شناسایی در موارد متعدد. همچنین ارتش در مواقع اضطراری و وقوع حوادث غیرمترقبه مانند زلزله یا سیل به عنوان پیش قراول در میدان با پاکسازی جاده‌ها، برقراری ارتباطات مجدد، تأمین و انتقال کالا، انتقال مصدومان و پرسنل درمانی و راه اندازی بیمارستان‌های صحرایی و مراکز مراقبت به همراه نیروی‌های امدادی در محل حاضر شده‌اند.