تعریف

نیروی پدافند هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران (به‌اختصار: نپاجا) یکی از ۴ نیروی زیرمجموعۀ ارتش جمهوری اسلامی ایران است که وظیفه دفاع زمینی از حریم هوایی ایران را برعهده دارد.

شکل گیری

پیشینه شکل‌گیری این نیرو به سال ۱۳۷۱ و تشکیل قرارگاه پدافند هوایی خاتم‌الانبیا بازمی‌گردد که در سال ۱۳۸۷ یگان‌های پدافند هوایی نیروی هوایی ارتش نیز به این مجموعه اضافه شد. نیروی پدافند هوایی ارتش فعالیت رسمی خود را در سال ۱۳۹۸ و با تفکیک از قرارگاه پدافند هوایی خاتم‌الانبیا، بعنوان چهارمین نیروی فعال ارتش، آغاز کرد و امروزه از ۱۰ منطقه پدافند هوایی تشکیل می‌شود. در حال حاضر، سرتیپ علیرضا صباحی‌فرد، فرماندهی نیروی پدافند هوایی ارتش و سرتیپ علیرضا الهامی به‌عنوان جانشین فرمانده منصوب شده‌اند.

پیش از انقلاب اسلامی

در سال ۱۳۲۰ «سازمان ضد هوایی ایران» در قالب یک هنگ و متشکل از گردان‌های ضد هوایی شکل گرفت، که یکی از گردان‌ها، گردان نورافکن ضد هوایی بود و گردان مستقل دیگر نیز از ۴ گروه مسلسل ضد هوایی تشکیل می‌شد. در سال ۱۳۳۳ یگان‌های ضد هوایی از نیروی زمینی ارتش جدا شد و به نیروی هوایی ارتش ملحق گردید که در نتیجۀ آن به توپ‌های ۴۰ م. م ضد هوایی مجهز شدند، ولی پس از حدود دو سال این یگان‌ها مجدداً به تابعیت نیروی زمینی درآمد و پس از مدتی با انجام تغییراتی در سازمان، توپخانه ضد هوایی ارتش متشکل از ۳ گردان ضد هوایی تأسیس گردید. در سال ۱۳۳۷ یک سامانه راداری متحرک در فرودگاه دوشان تپه مستقر گردید، که ضمن بهره‌برداری از آن برای آموزش، به عنوان اولین سامانه راداری ایران بود که پوشش راداری تهران را در ساعات روشنایی روز تأمین نموده و در بقیه ساعات شبانه روز نیز به صورت خاموش نگهداری می‌شد. در سال ۱۳۴۵ فرماندهی دفاع هوایی به موشک‌های سطح‌به‌هوای «سی‌کت»، «تایگر کت» و توپ‌های ضدهوایی زو-۲۳–۲ روسی مجهز گردید و کلیه جنگ‌افزارهای دفاع هوایی، در سازمانی تحت عنوان گروه توپخانۀ دفاع زمین به هوا تشکیل شدند. در همین سال خرید سامانه موشکی ام‌آی‌ام-۲۳ هاوک از ایالات متحده آمریکا در دستور کار قرار گرفت، و تعدادی نیز با ملزومات به ارتش تحویل داده شد. در اوایل سال ۱۳۴۸ از آن جایی که تاکید بر استفاده از واژه‌های فارسی در دستورکار کشور قرار گرفت، «فرماندهی دفاع هوایی» به «فرماندهی پدافند هوایی» تغییر نام داد. در سال ۱۳۵۰ تعداد گردان‌های تابعه پدافند هوایی به ۱۴ گردان و ایستگاه‌های رادار نیز به ۲۰ ایستگاه رسید و اولین ایستگاه زمینی جمع‌آوری اطلاعات سیگنالی نیز در اواخر سال ۱۳۵۰ در قله کوه نخجیر (در غرب ایلام) تأسیس و عملیاتی گردید. در همین سال شبکه فرماندهی و کنترل پدافند هوایی نیز تشکیل شد، که شامل یک مرکز عملیات پدافند هوایی، ۲ مرکز عملیات منطقه‌ای و ۶ مرکز کنترل و گزارش بود. در سال ۱۳۵۰ سامانه پدافندی اورلیکن ۳۵ م‌م که آتش آن توسط سامانه راداری هدایت و کنترل می‌گردید، به خدمت گرفته شد. توپ‌های این پدافند توسط کارخانه اورلیکن و رادار نیز توسط کارخانه کنتراوس سوییس ساخته می‌شد که در نوع خود از پیشرفته‌ترین سامانه‌های پدافند زمین به هوای ارتفاع کم محسوب می‌شدند. در همان سال، راه‌اندازی فرماندهی اطلاعات و شناسایی الکترونیکی (فاشا) با هسته اولیه پروژه آیبکس (IBEX)، زیر نظر اطلاعات و عملیات نیروی هوایی و با امکاناتی محدود با رمز «خفاش»، شروع به فعالیت کرد. در سال ۱۳۵۳ پدافند هوایی سامانه موشکی راپیر به تجهیزات خود اضافه کرد و سامانه موشکی سی‌کت را از رده خارج نامید. با توسعۀ سازمان فرماندهی پدافند هوایی، گروه‌های پدافند زمین به هوا در هشت منطقه شامل تهران، اصفهان، اهواز، دزفول، امیدیه، بوشهر، بندرعباس و چابهار سازماندهی گردیده و در تبریز، همدان، شیراز، شرق کشور، مشهد و شهرآباد در سطح گردان حفظ شدند. در تصمیمات بعدی، ایران به چهار منطقه پدافند هوایی تقسیم گردید و فرماندهان مناطق چهارگانه به‌طور مستقیم زیر نظر فرماندهی پدافند هوایی قرار گرفتند. در این زمان تعداد گروه‌های پدافند هوایی به رقم ۲۱ رسید. پیش از انقلاب اسلامی و در دهه50، نیروی هوایی و شبکه پدافند از حضور آواکس EC-121 بهره‌مند شد و با توجه به تجارب استفاده، تصمیم بر آن بود تا در نیروی هوایی، فرماندهی آواکس تشکیل شده و در نهایت با به خدمت‌گیری آواکس E3 سنتری، این فرماندهی در شیراز با جنگنده های اف 15 شروع به فعالیت کند، اما پس از انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷ به خدمت گرفتن (آواکس) و تشکیل شبکۀ فرماندهی و کنترل پیشرفته مجهز به سامانه‌های رایانه‌ای متوقف گردید.

جنگ تحمیلی

در زمان جنگ تحمیلی نقش برجسته پدافند هوایی و حیاتی بودن آن به خوبی نمایان شد. یکی از مواردی که میتواند پدافند را به عنوان عامل پیروزی معرفی کند، عملیات آزاد سازی خرمشهر با ثبت 300 شکار هواگرد توسط پدافند هوایی است. رادار سوباشی و رادار های کنترل جنوب کشور نیز به علت اهمیت خاصشان در عملیات‌ها همواره در طی جنگ تحت حمله شدید عراق قرار گرفته و برای نابودی آن‌ها به هر شیوه ای متوسل شدند.

پس از جنگ تحمیلی

پس از جنگ تحمیلی و از سال ۱۳۷۱ قرارگاه پدافند هوایی خاتم‌الانبیا مسئولیت هماهنگی فعالیت‌های پدافند هوایی ارتش و سپاه را عهده‌دار شد و در سال ۱۳۷۶ برای تأمین نیازهای نیروی هوایی و پدافند هوایی در تخصص‌های مختلف، دانشگاه علوم و فنون هوایی شهید ستاری تأسیس گردید. قرارگاه پدافند هوایی خاتم‌الانبیا که در ساختار قبلی خود، هدایت و کنترل عملیاتی یگان‌های پدافند هوایی نیروهای مسلح ایران را برعهده داشت، در ساختار تشکیلاتی جدید با تحویل گرفتن کامل یگان‌های پدافند هوایی نیروی هوایی ارتش و اعمال فرماندهی کامل بر این یگان‌ها، با در اختیار گرفتن فرماندهی اطلاعات و شناسایی، شبکه راداری، موشکی و توپخانه، دیده‌بانی و سامانه‌های پشتیبانی رزمی و عمومی، از طریق سامانه فرماندهی و کنترل پدافند هوایی، مسئولیت کنترل عملیات هوایی را برعهده دارد و کلیه جنگ‌افزارها و یگان‌های پدافند هوایی سپاه و ارتش نیز همانند گذشته، تحت فرامین عملیاتی قرارگاه پدافند هوایی خاتم‌الانبیا، عمل خواهند کرد. از همان سال‌های ابتدایی پس از جنگ تحمیلی، پدافند هوایی ارتش، وارد روند نوسازی و متحرک سازی شد و با فرمان رهبر انقلاب اسلامی ایران، آیت الله سید علی خامنه‌ای، این روند سرعت بیشتری به خود گرفت به طوری که امروزه پدافند هوایی ارتش ج.ا.ا یکی از قدرتمندترین و به‌روزترین واحدهای پدافندی دنیاست، که با به خدمت داشتن سامانه های بومی‌ای چون باور373، تلاش و صیاد تاکتیکی در کنار ارتقاء و توسعه سایر پدافند های قدیمی در قالب حرز نهم، یا زهرا و شلمچه، در حال حاضر توانمندترین واحد پدافندی در میان همسایگان خود، از نظر تنوع و کاربرد است. همچنین در دهۀ 90 شمسی، اقدام به خرید سامانه اس 300 پی ام یو 2 نیز، به شکل محدود بر توان این واحد پدافندی افزود. در خرداد ۱۳۹۸ نیروی پدافند هوایی ارتش از قرارگاه خاتم‌الانبیا جدا شد و به عنوان نیروی چهارم فعال در ارتش ضمن هماهنگی با قرارگاه خاتم الانبیا، به فعالیت خود ادامه داد و در حال حاضر نیروی پدافند هوایی ارتش ج.ا.ا، توانمندترین نیروی پدافندی مستقر در منطقه است.