تعریف

نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران (به‌اختصار: نهاجا) یکی از ۴ نیروی زیرمجموعه ارتش جمهوری اسلامی ایران است، که مسئولیت حفاظت از مرزهای هوایی و پشتیبانی نیروهای مسلح ایران را برعهده دارد.

مقدمه

یشه‌ها و شواهد شکل‌گیری نیروی هوایی در ایران، به دوره سلطنت احمدشاه قاجار بازمی‌گردد، که با کوشش رضاخان سردار سپه، نخست‌وزیر وقت؛ در سال ۱۳۰۳ نیروی هوایی شاهنشاهی ایران تأسیس شد. نیروی هوایی در دوره سلطنت محمدرضا شاه، توسعه یافت و با وقوع انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷ نام آن به فرم کنونی تغییر پیدا کرد؛ در خلال جنگ ایران و عراق و در پی آن با اعمال تحریم‌های بین‌المللی، ناوگان نیروی هوایی ارتش به شدت آسیب دیده و تضعیف شد، اما پس از جنگ و با اقدامات شهید منصور ستاری و توسعه زیر ساخت های اورهال و تولید جنگنده‌های جدید، هم‌اکنون نیروی هوایی ج.ا.ا، ناوگانی متشکل از حدود 350 فروند هواگرد خریداری شده در دوران پهلوی، تولید جدید و پناهنده از عراق را در اختیار دارد.

تاسیس

تاریخ تأسیس نیروی هوایی در ایران سال ۱۳۰۱ (۱۹۲۲ میلادی) به دستور رضا خان و در زمان وزارت جنگ و پادشاهی احمدشاه بود که اولین گروه از خلبانان این نیرو در ۶ اسفند ۱۳۰۳ (۲۵ فوریه ۱۹۲۵ میلادی) آموزش دیده و آماده عملیات‌های جنگ شدند؛ خلبانان این نیرو به همراه خلبانان نیروی هوایی اسرائیل تنها خلبانان خاورمیانه بودند که دوره‌های آموزشی خلبانی را در ایالات متحده آمریکا گذراندند؛ نیروی هوایی شاهنشاهی ایران در سال‌های پایانی حکومت پهلوی، بزرگ‌ترین نیروی هوایی غرب آسیا و چهرامین نیروی هوایی در دنیا بود.

پایگاه ها

در حال حاضر سکان هدایت نیروی هوایی ارتش را سرتیپ خلبان حمید واحدی، برعهده دارد و ۱۴ پایگاه هوایی نظامی شناخته شده را در اختیار دارد که از این تعداد، شمار ۱۱ پایگاه در زمان سلطنت محمدرضا پهلوی و با مشارکت ایالات متحده آمریکا ساخته شدند. پایگاه اول: تهران (مهرآباد) پایگاه دوم: تبریز (فکوری) پایگاه سوم: همدان (نوژه) پایگاه چهارم: دزفول (وحدتی) پایگاه پنجم: امیدیه (اردستانی) پایگاه ششم: بوشهر (یاسینی) پایگاه هفتم: شیراز (عباس دوران) پایگاه هشتم: اصفهان (عباس بابایی) پایگاه نهم: بندرعباس پایگاه دهم: چابهار (کنارک) پایگاه یازدهم: تهران (دوشان تپه) پایگاه دوازدهم: بیرجند پایگاه سیزدهم: زاهدان پایگاه چهاردهم: مشهد (ناصر حبیبی زهام) پایگاه پانزدهم: عقاب ۴۴ در سال ۱۳۸۶ (۲۰۰۷ میلادی) ارتش جمهوری اسلامی ایران اعلام کرد که نخستین پایگاه نظامی خود، پس از انقلاب ۱۳۵۷ را، در نزدیکی شهر بیرجند، مرکز استان خراسان جنوبی، در شرق ایران راه‌اندازی کرده‌اس و در بهمن ماه ۱۴۰۱ نیز برای اولین بار خبرگزاری صدا و سیما جمهوری اسلامی ایران، گزارشی از پایگاه هوایی راهکنشی عقاب ۴۴ نهاجا پخش کرد که یک پایگاه هوایی مخفی در عمق چند ده متری کوه است.

پیش از انقلاب

نیروی هوایی به تناسب وظایف خود، پرواز ها و عملیات های مختلفی را پیش و پس از انقلاب اسلامی، با موفقیت به پایان رسانده و با وقوع جنگ تحمیلی نیز به دفاع از کشور پرداخته است؛ نیروی هوایی در دهه 40 اوج شکوفایی خود را تجربه نموده و با به خدمت گرفتن ۷۹ فروند گرومن اف-۱۴ تام‌کت، ۲۲۵ مک‌دانل داگلاس اف-۴ فانتوم ۲، ۱۶۶ فروند نورثروپ اف-۵، ۱۵ هواپیمای گشت دریایی لاکهید پی-۳ اوریون ، 16 فروند ار اف 4 ائی فتوفانتوم و 15 ار اف 5 ائی به یکی از قدرت های بی رقیب منطقه تبدیل شد، همچنین مقرر بود تا در شهر شیراز فرماندهی آواکس، با خرید مک دانل داگلاس اف 15 با قابلیت حمل موشک ضد ماهواره و آواکس E3_ SENTRY تشکیل شود و با توجه به سابقه حضور آواکس EC-121در ایران در میانه دهه 40 میلادی، مقدمات آشنایی و تشکیل این فرماندهی آماده شده اما در نهایت با وقوع انقلاب اسلامی این امر محقق نشد. با حضور آواکس EC-121 نیروی هوایی موفق شد تا نقشه برداری کاملی از توپوگرافی کشورهای همسایه داشته باشد و طی همکاری در قالب پروژه های امنیتی با ایالات متحده آمریکا، به جمع آوری نقشه ها و علائم راداری در شوروی نیز پرداخت؛ گردان 11 شناسایی نیز در دهه 50 شمسی با ثبت بالغ بر 300 ماموریتSM در خاک عراق و ارائه Tactical Map جهت عملیات دیگر هواگردها، نقش عظیمی در موفقیت‌های نیروی هوایی در خلال جنگ تحمیلی به خصوص، عملیات H3 داشت.

عملیات های پیش از جنگ تحمیلی

عملیات های نیروی هوایی پیش از جنگ تحمیلی ارتش بعث عراق علیه ایران به اختصار چنین است: مأموریت حفظ صلح در کنگو دو سال پس از کشته شدن پاتریس لومومبا، در تاریخ ۲۶ دی ۱۳۴۱ خورشیدی (۱۹۶۳ میلادی) نیروی هوایی ایران ۶ جت از هواپیماهای جنگنده اف-۸۶ خود را به درخواست دبیرکل سازمان ملل، برای کمک به سازمان ملل متحد برای پایان دادن به جدایی‌خواهی مویز چومبی (شورشیان کنگو) و فراهم آوردن یکپارچگی کنگو به این کشور فرستاد. پس از دو سده، این نخستین بار بود که نیروهای رزمی ایران در بیرون از مرزهای کشور، دست به عملیات رزمی می‌زد. چومبی از کنگو گریخت و چندپاره شدن این کشور به شکست انجامید و قدرت نیروهای رزمی ایرانی بعد از وقفه‌ای چندین ساله دوباره به نمایش درآمد. شورش ظفار در خلال شورش ظفار (در طی سال‌های ۱۹۷۴ و ۱۹۷۵) این نیرو چندین عملیات هوایی علیه شورشیان مارکسیست عمان در این کشور انجام داد. این عملیات در راستای کمک‌های نظامی شاه به سلطان قابوس بود که نتایجی ارزنده را نیز برای ایران به ارمغان آورد و موجب ایجاد تفکر توانمندسازی نیروی هوایی آن زمان ایران شد. درگیری‌های مرزی ایران و عراق نبردهای هوایی پراکنده و پدافند موشکی ایران از سال ۱۳۴۷ (۱۹۶۷) با نیروی هوایی عراق انجام شد که در این درگیری‎‌ها چندین جنگنده از طرفین سرنگون شدند. مهم‌ترین تلفات هرکدام از طرفین در این مدت عبارتند از: ۲۵ آذر ۱۳۵۳ سرنگونی دو فروند میگ عراقی توسط سامانه پدافندی هاوک ایران ۲۸ مارس ۱۹۷۸ سقوط یک فروند جنگنده اف-۴ ایران در درگیری با میگ‌های عراقی و صندلی پرانی خلبان ناصر رضوی و کمک خلبان صداقت (که در پی این اقدام به شدت زخمی شدند) شناسایی مراکز نظامی شوروی در این عملیات‌ها که در دهه آخر زمامداری حکومت پهلوی و با همکاری آمریکا انجام می‌شد، جنگنده‌های ایرانی با انجام پروازهای برون‌مرزی به خاک شوروی، اقدام به جاسوسی از مراکز حساس این کشور می‌نمودند. در این درگیری‌ها دو هواپیمای دی هاویلاند کانادا، یک جنگنده اف-۴ فانتوم ۲ و دو هلیکوپتر سی‌اچ-۴۷ شینوک متعلق به نیروی هوایی ایران منهدم شد.

جنگ تحمیلی

عملیات های پس از انقلاب اسلامی و در خلال جنگ تحمیلی: عملیات کمان ۹۹ عملیات کمان ۹۹ (یا عملیات سایه البرز) پس از عملیات انتقام (نخستین پاسخ، در فاصله زمانی ۲ ساعت پس از حمله رسمی عراق به ایران) توسط نیروی هوایی ارتش اجرا شد. این عملیات اولین عملیات هوایی گسترده‌ای بود، که توسط نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران پس از حمله عراق به ایران و در تاریخ ۱ مهرماه ۱۳۵۹ انجام گرفت. در عملیات کمان ۹۹، ۲۰۰ فروند هواپیمای جنگنده شرکت داشتند، که از این تعداد، تعداد ۱۴۰ فروند، از مرز عبور کردند و ۶۰ فروند دیگر نیز وظیفه پشتیبانی را برعهده داشتند. در این عملیات خلبانان ایرانی، فرودگاه‌ها و آشیانه‌های نظامی متعلق به نیروی هوایی عراق و ارتش عراق را در مناطق کرکوک، موصل، رشید، حبانیه، ناصریه، شعیبیه، کوت و المثنی، مورد هدف قرار دادند. در این عملیات، نیروی هوایی ارتش، از جنگنده-بمب‌افکن‌های اف-۵ و اف-۴؛ برای بمباران مواضع، از هواگردهای شکاری-رهگیر اف-۱۴؛ برای محافظت از هواپیماها، از هواپیماهای بوئینگ ۷۴۷ و بوئینگ ۷۰۷؛ برای سوخت‌رسانی و از هواپیمای سی-۱۳۰ هرکولس؛ به‌منظور جمع‌آوری اطلاعات الکترونیکی جهت مشخص کردنِ محل پایگاه‌های موشکی، استفاده کرد. کمان ۹۹ بزرگ‌ترین عملیات نظامی تاریخ نیروی هوایی ایران و عملیاتی موفق بود که باعث برتری هوایی ارتش ایران در ماه‌های آغازین جنگ ایران و عراق شد. عملیات اچ-۳ عملیات معروف اچ-۳ در تاریخ ۱۵ فروردین ۱۳۶۰ توسط نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران، با هدف حمله به پایگاه هوایی اچ-۳ در خاک عراق و در نزدیکی مرز اردن انجام گرفت. در این عملیات بیش از ۴۸ هواپیمای عراقی که از بین رفتند. پیش از عملیات حمله به اچ-3 سه مرحله شناسایی توسط گردان 11 شناسایی تاکتیکی به انجام رسید؛ جت های ار اف 4 ائی گردان شناسایی، از تهران عازم مهران شده و در سایه هواپیما سوخت‌رسان و پس از سوخت‌گیری از مرز مهران، با کاهش ارتفاع وارد رینگ پدافندی عراق شدند. سپس با تغیر مسیر در اطراف بغداد و در محلی با نشان‌گذاری یک هور، به سمت پایگاه الولید تغییر مسیر داده و در ارتفاع 10000 پایی مرحله اول شناسایی را به انجام رساندند و در قالب همین مسیر دو مرحله شناسایی پس از عملیات نیز توسط همین گردان برای بررسی تلفات انجام شد که در آن زمان باعث تعجب خلبانان آواکس آمریکایی شده به گونه ای که با خلبان ایرانی تماس گرفته و تعجب خود را از حضور در این منطقه اعلام می‌کنند. عملیات اچ 3 نیز متکی بر مسیر تعیین شده توسط گردان شناسایی به سرانجام رسیده و به عنوان شاهکار هوایی قرن تا به امروز باقی مانده است. عملیات اوسیراک عملیات شمشیر سوزان (حمله به اوسیراک) یا عملیات اوسیراک، از عملیات‌های هوایی در طول جنگ ایران و عراق بود، که توسط نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران و در تاریخ ۸ مهر ۱۳۵۹ (۳۰ سپتامبر ۱۹۸۰) سازماندهی و اجرا گردید. در طی این عملیات جنگنده‌های اف-۴ ایرانی، با نفوذ به عمق خاک عراق، تأسیسات اتمی اوسیراک را که در حال تکمیل و دریافت سوخت بود، بمباران کردند و توان نظامی عراق در این حوزه را در هم کوبیدند. ۳ ماه بعد، دومین حمله به این تأسیسات، توسط نیروی هوایی اسرائیل انجام شد، که این بمباران به انهدام کامل نیروگاه اتمی اوسیراک انجامید.

پس از جنگ تحمیلی

پس از جنگ تحمیلی، نیروی هوایی با توجه به تلفات و آسیب های وارده، شروع به نوسازی یگان های خود نموده و حاصل آن تولد جنگنده‌های بومی صاعقه، صاعقه 2، کوثر و یاسین، در کنار بازیابی سایر دارایی‌های باقی مانده تا به امروز است. در جریان جنگ خلیج فارس در سال ۱۹۹۱ میلادی، بیش از ۲۰۰ فروند هواپیمای متعلق به نیروی هوایی عراق، منهدم شدند و بمب‌های هدایت لیزری نیروهای ائتلاف، پناهگاه‌های هواپیماهای عراقی را نابود کردند. پس از آن حدود نیمی از ناوگان نیروی هوایی عراق، برای جلوگیری از انهدام بیشتر، به ایران پناهنده شدند. دلیل این کار هنوز هم به درستی مشخص نیست. تعداد این هواپیماها بر اساس یک برآورد ۱۲۲ تا ۱۳۷ فروند و بر اساس برآورد دیگری ۱۱۵ تا ۱۴۰ فروند بوده‌است که در هر صورت رقم بزرگی است. مقامات عراقی در سال ۲۰۰۰ مدعی بودند که بیش از ۱۰۰ فروند هواپیمای نظامی و ۳۳ هواپیمای غیرنظامی آن‌ها، به ایران رفته‌اند اما ایرانی‌ها تعداد آن‌ها را بسیار کمتر می‌دانند؛ برخی از این جنگنده‌ها در اختیار نیروی هوا فضای سپاه قرار گرفته و برخی در خلال جنگ با تروریسم به عراق تحویل داده شدند و یک فروند هواپیمای ایلیوشن 76 با نام عدنان 1 نیز، که برای کاربری آواکس توسعه پیدا کرده بود، سال 1388، به دلیل پرواز در over speed سقوط کرده و منهدم شد.