عملیات بیت‌المقدس یکی از بزرگترین عملیات‌های نظامی ایران در طول 8 سال دفاع مقدس است. این عملیات که با نام عملیات «آزادسازی خرمشهر» نیز شناخته می‌شود بامداد 10 اردیبهشت 1361 آغاز شد و پس از سه هفته با پیروزی رزمندگان ایرانی به پایان رسید.

نتایج سیاسی و میدانی عملیات بیت‌المقدس

عملیات بیت‌المقدس که به آزادسازی خرمشهر انجامید، تاثیرات سیاسی و نظامی زیادی داشت و تغییراتی بنیادین در میدان ایجاد کرد. پس از اشغال خرمشهر توسط ارتش بعث عراق، صدام انواع تجهیزات دفاعی را در شهر و اطرافش مستقر کرد تا جلوی بازپس‌گیری آن را بگیرد. به همین دلیل، بسیاری در آن روزها خرمشهر را «استالینگراد صدام» می‌نامیدند. با این حال، آزادسازی این شهر باعث شد خطوط دفاعی صدام از هم بپاشد. این عملیات دست ایران را برای عملیات در خاک عراق بازگذاشت و همزمان، موازنۀ قدرت را به نفع ایران تغییر داد. عملیات بیت‌المقدس سمبل تحمیل ارادۀ سیاسی جمهوری اسلامی ایران بر دشمن متجاوز بود و عراق را مجبور کرد برای اولین بار از آغاز جنگ، در موضع ضعف جدی قرار گرفته و درخواست آتش‌بس داشته باشد.

عملیات بیت‌المقدس در میدان نیز دستاوردهای زیادی برای ایران داشت. پس از این عملیات ۵۰۳۸ کیلومتر مربع از اراضی اشغال شده توسط ارتش عراق آزاد شد. طی عملیات بیت‌المقدس خرمشهر، هویزه، پادگان حمید و جاده اهواز– خرمشهر توسط نیروهای مسلح ایران آزاد شدند. علاوه بر این شهرهای اهواز، حمیدیه و سوسنگرد از تیررس توپخانه ارتش عراق خارج گردیدند. همچنین ۱۸۰ کیلومتر از خط مرزی نیز تأمین شد.

طراحی عملیات

عملیات بیت‌المقدس یک عملیات مشترک بین قوای مسلح ایران بود. هم ارتش و هم سپاه در طراحی و اجرای این عملیات نقش برجسته‌ای داشتند. اگر بخواهیم به نقش ارتش جمهوری اسلامی ایران در این عملیات اشاره داشته باشیم باید بر این نکته تاکید کنیم که قوای ارتش در این عملیات دو وظیفه برعهده داشتند. نیروی زمینی نقش « طراحی و اجرا» و سایر قوا نقش «پشتیبانی» را برعهده داشتند.

 در تاریخ ۸ فروردین ۱۳۶۱ اولین جلسۀ مشترک برای طراحی عملیات بیت‌المقدس با حضور شهید صیاد شیرازی، فرماندۀ وقت نیروی زمینی و سایر فرماندهان ارتش و سپاه برگزار شد. ‌‌‌در این جلسه 2 راهکار و نقشۀ کلی برای اجرای عملیات بیت‌المقدس ارائه گردید:

الف‌. تک از شمال به جنوب، از جبهۀ رودخانه‌های کرخه کور و نیسان با هدف وصول به جفیر، کوشک و طلاییه و سپس احاطۀ منطقۀ جفیر در شمال و شهر خرمشهر در جنوب.

ب. تک از شرق به غرب با عبور از رودخانۀ کارون با هدف گسستن جبهۀ دشمن از وسط و تجزیۀ آن به دو بخش شمالی و جنوبی و سپس احاطۀ منطقه جفیر در شمال و شهر خرمشهر در جنوب.

راهکار اول با توجه به استحکام مواضع پدافندی دشمن و نامناسب بودن زمین برای گسترش و مانور نیروهای خودی (به ویژه به این دلیل که مبداء عملیات به علت آب گرفتگی‌های مصنوعی شمال رودخانه کرخه کور فاقد فضای مانوری کافی و مناسب بود)، عمق زیاد هدف‌ها و محدودیت تجهیزاتی یگان‌های زرهی برای اجرای عملیات در چنین منطقۀ باز، عمیق و وسیعی، با مشکلاتی مواجه بود. مشکل اصلی راه دوم مربوط به عبور از کارون بود و ارتش باید چگونگی عبور سریع و درست نیروها از کارون را تبیین و تامین می‌کرد.

نیروی زمینی ارتش بر سرعت اجرای عملیات تاکید فراوان داشت و از قوای مختلف خواست در طراحی و اجرای بخش‌های مختلف عملیات به این شاخص توجه داشته باشند. قرار بود در اجرای عملیات بیت‌المقدس اصل «غافلگیری» مورد عنایت قرار بگیرد. قوای مختلف باید به سرعت از کارون عبور می‌کردند. پس از عبور از کارون، باید سرپل در غرب کارون‌‌‌‌ تامین می‌شد. سپس قوای مختلف باید خرمشهر را آزاد می‌کردند و پس از تامین خطوط مرزی، امنیت ساحل شرقی اروند را تامین می‌نمودند.

برای اجرای عملیات، 4 قرارگاه تشکیل شد. 3 قرارگاه عملیاتی با نام‌های نصر، فتح و قدس هر یک با دو فرمانده یکی از ارتش و یکی از سپاه، تحت امر فرماندهی قرارگاه مشترک کربلا در منطقۀ عملیات تشکیل گردید. محورهای عملیاتی هر یک از قرارگاه‌ها به ترتیب زیر مقرر گردید: 1- محور شمالی قرارگاه قدس (با عبور از رودخانه کرخه) 2- محور میانی قرارگاه فتح (با عبور از رودخانه کارون و پیشروی به سمت جاده اهواز – خرمشهر) 3- محور جنوبی قرارگاه نصر (با عبور از کارون و پیشروی به سمت خرمشهر). یک قرارگاه نیز با نام «ستاد ویژه عملیات هوایی» در پایگاه هوایی دزفول آغاز به کار کرد.

در نهایت، عملیات بیت‌المقدس با طراحی سه مرحله‌ای با رمز «یا علی بن ابی طالب (ع)» در ساعت ۳۰ دقیقه بامداد دهم اردیبهشت ۶۱ آغاز و پس از ۲۶ روز نبرد جانانه در ۴خرداد ۶۱ به پایان رسید.

اما بخش‌های مختلف ارتش چه نقشی در این عملیات داشتند؟

نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی ایران

یگان های ارتش که در عملیات بیت‌المقدس شرکت کردند بدین قرار بودند: لشکر ۱۶ زرهی با سه تیپ، لشکر پیاده ۲۱ حمزه با ۴ تیپ، لشکر ۹۲ زرهی اهواز با سه تیپ، لشکر ۷۷ با سه تیپ، تیپ ۵۸ تکاور، ۵۵ هوابرد، ۲۳ نیروی مخصوص، ۳۷ زرهی شیراز، گروه ۲۲ و ۲۳ توپخانه، گروه ۴۱۱ مهندسی رزمی، گروه ۴۱۴ پل شناور، گروه ۰۱ مخابرات.

نیروی زمینی ارتش باید آخرین اطلاعات را از فعالیت دشمن کسب می‌کرد. وضعیت زمین و سواحل کارون را چک می‌کرد و محل نصب پل‌های شناور و اعزام گشتی‌های رزمی و آماده نمودن وسایل عبور از رودخانه را بر عهده می‌گرفت. همچنین، ساخت پل شناور PMP ، آماده‌سازی قایق‌های تندرو، قایق‌های ۲۷ فوتی، تهیه طرح‌های عملیاتی یگان‌های شرکت‌کننده در عملیات و ... بر عهدۀ ارتش بود. توپخانۀ صحرایی نزاجا نیز جمعا با ۲۹ گردان با حدود ۵۰۰ قبضه توپ جهت پشتیبانی از عملیات‌های خودی در عملیات شرکت نمودند.

همچنین، هوانیروز ارتش با ۳ گروه رزمی از عملیات پشتیبانی می‌کرد. هوانیروز جمعا ۹۶ بالگرد داشت و در طول عملیات، با ۳۱۵۲ ساعت پرواز تعداد ۱۱۷۹۲ مجروح را از منطقه تخلیه کرد.

نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران

قرارگاه نیروی هوایی در دزفول مستقر بود‌. نیروی هوایی وظیفۀ پشتیبانی از عملیات را برعهده داشت. نام طرح پشتیبانی نیروی هوایی از عملیات بیت‌المقدس «شبح ۳» بود. نیروی هوایی روزانه ۲۰ سورتی پشتیبانی نزدیک هوایی شامل ۸ سورتی ارتفاع پایین و ۱۲ سورتی بالا برای حمایت از عملیات اختصاص داد.

سایر اقدامات نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران در عملیات بیت‌المقدس بدین شرح است:

عکس برداری هوایی، پوشش هوایی منطقه، حمل آماد، جابه جایی نیروها، تخلیه مجروحین و ... .

در عملیات بیت‌المقدس ۹۳۱ سورتی پوشش هوایی، ۱۳۰ سورتی پشتیبانی نزدیک، بمباران مناطق مختلف و ۲۲ سورتی عکس برداری، ۸۴۷ سورتی ترابری، حمل ۱۰ هزار مجروح و ... توسط نیروی هوایی انجام شد. لازم به ذکر است که فقط در ۱۹ اردیبهشت سال ۶۱ ، نیروی هوایی با بویینگ‌های‌ ۷۴۷ خود، ظرف یک شب ۶ هزار بسیجی را از مشهد به پایگاه امیدیه آورد.

پدافند ارتش جمهوری اسلامی ایران

پدافند ارتش با استقرار ۳ سایت موشکی هاگ و راپیر، آسمان منطقه را پوشش داد. سایت تبوک در شمال آبادان در ۲۱ فروردین، سایت خیبر در جاده سوسنگرد در ۱ اردیبهشت، سایت بدر در شمال خرمشهر در ۱ خرداد ۱۳۶۱ عملیاتی شد. در عملیات بیت‌المقدس حدود ۶۰ فروند از هواپیماهای دشمن توسط سیستم پدافندی یا هواپیماهای ایران ساقط شدند.

نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران

عملیات بیت‌المقدس منوط بر عبور از کارون بود. به همین دلیل، احتیاج به پشتیبانی نیروی دریایی داشت. ماموریت نیروی دریایی حفاظت از عبور نیروهای تحت کنترل قرارگاه نصر و فتح از رود کرخه کور و کارون بود.

قرارگاه عملیلتی نداجا در لشکر ۹۲ زرهی اهواز تشکیل و این قرارگاه یگان‌های خود را که شامل یک گردان شناور هجومی از یگان‌های تکاور با ۳۰۰ فروند قایق و یک گروه ۴۵ نفری غواص و ۵۰ ملوان و ۱۶۰ قایقران می‌شد، سازماندهی و تحت کنترل عملیاتی لشکر ۹۲ زرهی اهواز به قرارگاه‌های تحت امر قرارگاه کربلا اعزام کرد.