پهپادها با نام رسمی «UAV» یا « Unmanned Aerial Vehicle»، «پرنده‌های هدایت‌پذیر از دور» هستند. این هواپیماها بدون سرنشین با هدایت کنترلی حرکت می‌کنند.

پهپادها نقش وسیعی در جنگ‌های نوین دارند. این پرنده‌های نسبتا کوچک و ارزان قیمت می‌توانند معادلات سیاسی و نظامی جهان را تغییر دهند. پهپادها در روزگار جدید به حدی مهم‌ هستند که آمریکا، چین و روسیه تصمیم‌ گرفته‌اند بودجه‌های وسیعی برای این کار و ساخت ناوگان پهپادی مجهز و قدرتمند اختصاص دهند.

پهپادها به نسبت جنگنده‌ها و بمب‌افکن‌ها مزایا و برتری‌های بسیار زیادی دارند. خطرات کمتر جانی، هزینۀ به شدت کمتر، امکان حمل مهمات، امکان ارسال پارازیت و ... از مهم‌ترین نقاط مثبت پهپادها هستند. همچنین، پهپادها قدرت مانور زیادی داشته و وسیله‌ای مناسب برای پیشبرد ماموریت‌های تهاجمی، کنترل و فرماندهی، شناسایی نقاط هدف و ... هستند.

پهپادها تنوع بسیار زیادی دارند. این تنوع در قیمت، اندازه، وزن و برد دیده می‌شود. قیمت یک پهپاد می‌تواند از چند هزار دلار تا 300 دلار باشد. کوچکترین پهپاد شناخته شده که تا امروز ساخته شده، حشره مکانیکی (insect flying) است که وزنی کمتر از ۱۰ گرم دارد. پهپادهایی با وزن ۱۰ تن هم ساخته می‌شوند که قیمت و هزینۀ بسیار بالایی دارند. همچنین، پهپادها برد و ارتفاع متنوعی دارند. برخی پهپادها قادر به ارتفاع گرفتن تا ۲۹ هزار و ۵۰۰ متر هستند.

تاریخچۀ پهپادها

بسیاری معتقدند پهپادها نخستین بار در قرن 19 به کار گرفته شدند. در سال ۱۸۴۹ ارتش امپراتوری اتریش، یک بالن پر از مواد منفجره را بدون سرنشین برای حمله به ونیز فرستاد. با این حال، نوآوری ساخت پهپاد در سال ۱۹۰۰ آغاز شد. در جنگ جهانی اول، فناوری پهپادی وارد سطح جدیدی شد. در اواسط جنگ بزرگ، شرکت هواپیمایی دیتون-رایت یک اژدر هوایی بدون سرنشین که در یک زمان از پیش تعیین شده منفجر شد، ساخت.

با این حال، بعد از جنگ دوم جهانی، توسعۀ پهپادها وارد دورۀ جدیدی شد. از سال 1959 تا 1967 ارتش ایالات متحده سرمایه‌گذاری زیادی روی هواپیماهای بدون سرنشین کرد. بعد از این اقدام، رژیم صهیونیستی نیز تلاش کرد روی پهپادها سرمایه‌گذاری کند. آلوین الیس در سفر به سرزمین‌های اشغالی در سال ۱۹۶۷ در صنایع هواپیماسازی رژیم صهیونیستی مشغول به کار شد و با کمک یک یا چند همکار، نمونۀ اولیۀ یک پهپاد کوچک و سبک را تولید کرد. این پهپاد مورد توجه آمریکایی‌ها قرار گرفت و آنها کمک زیادی به اسرائیل کردند تا پهپادهای جدید بسازند. 

پهپادها در ایران

تاریخچۀ استفاده از پهپاد در ایران به قبل از انقلاب اسلامی در سال 1357 بازمی‌گردد. بعد از خرید چند فروند اف ۱۴ توسط دولت وقت ایران، تعدادی پهپاد هدف AQM-37 نیز خریداری شد تا ماموریت‌های هدف و گاه شناسایی را برعهده بگیرند. این پهپادها از ایتالیا خریداری شدند و در زمان جنگ تحمیلی جهت ماموریت‌های اطلاعاتی، به کار گرفته شدند. به این پهپادها یک دوربین کوچک وصل شد و به مراکز درگیری و مواضع دشمن ارسال شدند تا با عکس‌برداری، کسب اطلاعات کنند. انجام ماموریت‌های اطلاعاتی توسط پهپادها سبب شد ایران در سال ۶۲ و ۶۳ کار تولید پهپاد را شروع کند.

روند ساخت پهپادها به حدی موفقیت‌آمیز بود که جمهوری اسلامی ایران تصمیم گرفت در سال ۶۴ «سازمان صنایع هوایی قدس» را تشکیل دهد. ماموریت این سازمان ساخت پهپاد بود. این نهاد در همان سال نخست تاسیس توانست 4 پهپاد بسازد. اولین عملیات پهپادهای بومی ایران همان سال (1364) انجام شد. پرنده‌های بدون سرنشین ایرانی به شلمچه فرستاده شدند و از مناطق مخلتلف عکس گرفتند. 

موفقیت پهپادها سبب شد در بحبوحۀ جنگ، یگان تیپ رعد ایجاد شود. کار پهپادهای ساخته شده شناسایی و عکس‌برداری از مناطق مختلف بود و بیشتر، کارکرد اطلاعاتی داشتند.

بعد از جنگ، ایران در زمینۀ پهپادی فعالیت بسیار زیادی داشت. به جز صنایع هوایی قدس، «مرکز تحقیقات صنایع هوایی شاهد» هم در توسعه و ساخت پهپادها فعالیت زیادی کرد. صنایع هوایی شاهد با کمک صنایع هواپیماسازی ایران یک پهپاد با دم وی (V) شکل و طراحی آیرودینامیکی مدرن تولید کرد که «هسا ۱۰۰» نام گرفت. نمونۀ توسعه یافتۀ هسا ۱۰۰، شاهد ۱۲۳ نامیده شد که نخستین پرواز آن در سال ۱۳۸۴ در شاهین‌شهر اصفهان انجام شد و در سال 1388 هم به تولید انبوه رسید.

از سال 1388 تا 1404 پهپادهای بسیار زیادی توسط ارتش و سپاه ساخته شدند. در سال ۱۳۹۹ ارتش جمهوری اسلامی ایران از پهپاد آرش رونمایی کرد که با برد ۲۰۰۰ کیلومتر دور بردترین پهپاد انتحاری ایران و جهان است. 

برخی از پهپادهای مهم ایران بدین شرح هستند:

- پهپادهای سری شاهد (شاهد۱۲۹، شاهد۱۳۶، شاهد۱۴۹، شاهد۱۷۱)

- پهپادهای سری کمان (کمان۱۲ و کمان۲۲)

- پهپادهای سری مهاجر (مهاجر۱ الی مهاجر۶)

- فطرس

- ابابیل

- کرار

- آرش

- معراج

ماموریت‌های پهپاد

هواپیماهای بدون سرنشین ماموریت‌ها و کارکردهای متفاوتی دارند. به طور کلی می‌توان کارکرد پهپادها را به دو بخش نظامی و غیرنظامی تقسیم کرد. پهپادها در بخش غیرنظامی در زمینه‌های مختلف از جمله مخابرات، ناوبری، تحقیقات هواشناسی، جغرافیایی، کشاورزی، رصد صید غیر قانونی، آمبولانس و .... به کار می‌روند. در بخش نظامی نیز، پهپادها در زمینه‌های انتحاری، شناسایی، ترابری و انحراف رادارها به کار می‌روند.

فناوری پهپاد

به طور کلی یک پهپاد از 4 بخش کلی تشکیل می‌شود:

الف. پلتفرم: به طرح کلی یک پهپاد گفته می‌شود که طراحی پهپاد را برعهده داشته و مکان بخش‌های مختلف آن را تعیین می‌کند.

ب. محموله: در پهپاد شناسایی محموله، «دوربین» و در پهپاد هدف «فلر و رفلکتور» و در پهپاد تهاجمی، «مهمات» هستند.

ج. بدنه: بدنه آن بخشی از پهپاد است که محموله را حفظ کرده و نگه می‌دارد.

د. موتور: در نوع پیستونی دور بالای موتور و وزن کم این موتور باعث تمایزش می‌شود‌.

انواع پهپادها با توجه به هدف

الف. جاسوسی - عکس‌برداری: از سال ۱۹۶۲ این پهپادها شروع به کار کردند. قدیمی‌ترین پهپادها در زمینۀ جاسوسی – عکس‌برداری فعالیت داشتند. آمریکا قوی‌ترین پهپادها را در زمینۀ جاسوسی و عکس برداری دارد. پهپاد «شاهین جهان» یکی از مهم‌ترین پهپادهای شناسایی جهان است.

ب.  تحقیق و اکتشاف: ناسا اولین پهپادها را در زمینۀ تحقیق و اکتشاف به کار گرفت. مرکز تحقیقات درایدن، در سال ۱۹۷۵ پرنده‌های مینی اسنیفر را ساخت تا در زمینۀ تحقیق و اکتشاف فعالیت کنند. این پرنده‌ها تا ارتفاع ۱۰۰ هزار پایی اوج گیری می‌کنند. وظیفه اصلی آنها نظارت و مراقبت و نمونه‌برداری از مواد آلایندۀ جوی، سنجش مقدار مواد شیمیایی  در اتمسفر و ... است.

ج. مزاحم شونده و منهدم کنندۀ رادار: این پهپادها بیشتر وظیفه دارند به سمت پدافندهای دشمن حرکت کرده و سیستم راداری آنها را منهدم کنند و یا با مشغول کردن سیستم‌ها باعث گمراهی آنها شوند.

د. ضربتی: هدف اصلی این پهپادها انهدام اهداف است نه سامانه‌های راداری یا انحراف سیستم پدافندی.

انواع پهپادها بر اساس شکل

از نظر ساختار شکلی هم می‌توان پهپادها را به انواع مختلف تقسیم کرد:

الف. پهپاد با بال ثابت (Fix Wing) که عملکردی مشابه هواپیماهای بال ثابت دارند.

ب. پهپاد مبتنی بر ملخ (Multi Rotor) که عملکردی مشابه چرخ‌بال‌ها دارند.

انواع پهپادها بر اساس مکانیسم پرواز

از نظر مکانیزم پرواز، پهپادها به انواع زیر دسته ‌بندی می‌شوند:

الف. پهپاد عمودپرواز

ب. پهپاد افق پرواز

ج. پهپاد ترکیبی (هیبریدی)

د. زیست‌محور (شبیه جانوران مانند بالزن‌ها)

انواع شناسایی توسط پهپادها

به طور کلی 4 نوع شناسایی توسط پهپادها صورت می‌گیرد:

الف. استراتژیک: کسب اطلاعات از سیستم‌ها و تسلیحات استراتژیک، شناسایی پادگان‌ها، نقل وانتقال نیروها، اطلاعات آب و هوایی و پیش‌بینی جوی، نظارت بر مراکز عمدۀ حساس و حیاتی.

ب. تاکتیکی: این شناسایی بیشتر مربوط به زمان جنگ است. شناسایی تحرکات دشمن، شناسایی مراکز تجمع قوای نظامی دشمن، محل استقرار مهمات و ... از مهم‌ترین اهداف شناسایی تاکتیکی است.

ج. هدف‌یابی: تعیین مختصات هدف، از طریق حسگرهای چند طیفی و رادار و لیزر مربوط به هدف‌یابی است.

د. هدایت نهایی: جهت اقدامات پایانی، شلیک، انجام ماموریت و بازگشت پهپاد به محل استقرار صورت می‌گیرد.

روش های مقابله با پهپادها

به دو صورت می‌توان با هجوم پهپادها مقابله کرد. بخشی از اقدمات تقابلی مربوط به پدافند عامل و بخشی به حوزۀ پدافند غیرعامل تعلق دارد. در زیر به بخشی از مهم‌ترین تاکتیک‌ها برای مقابله با حملات پهپادی اشاره می‌شود.

الف. اقدامات پدافند عامل:

- اجرای آتش توپخانه بر روی ایستگاه‌های کنترل زمینی

- بهره گیری از اطلاعات سیگنالی

- ایجاد اختلال بر روی سیگنال‌های ارتباطی پرنده با ایستگاه کنترل زمینی

- رهگیری و دریافت و بهره‌برداری از اطلاعات سیگنالی

- استفاده از تله‌های پدافندی

- استفاده از بالگرد

- استفاده از پهپادهای مجهز خودی

- به کارگیری سلاح لیزری و EMP

- سامانه هارپ

- استفاده از هواپیمای CAP و اسکرامبل و شبکه دیده بانی

- استفاده از رادارهای غیر فعال

- ایجاد موانع هوایی

ب. تاکتیک‌های پدافند غیرعامل

- پراکندگی و تمرکز زدایی

- استفاده از پوشش عوارض زمین حین جابه جایی

- استفاده از تورهای استتار چندطیفی و پوشش گیاهی برای اختفا

- جابه جایی سریع در مناطق باز

-استفاده از پوشش دود در گذرگاه و گلوگاه‎های مهم

-عملیات فریب

-تحرک و جابه جایی

- استفاده از مواضع و اهداف کاذب