شورای دفاع کشور غیر از شورای عالی دفاع است. شورای عالی دفاع پس از انقلاب اسلامی و جنگ تحمیلی شکل گرفت و وظیفه‌اش فرماندهی امور نظامی، هماهنگی بین ارگان‌های نظامی و امنیت کشور در سال‌های نخست جنگ با رژیم بعث بود اما شورای دفاع کشور در سال 1404 و بعد از پایان یافتن جنگ تحمیلی 12 روزه با اسرائیل و به عنوان یکی از زیرمجموعه‌های شورای عالی امنیت ملی تأسیس شد. 

شورای عالی دفاع در ایام جنگ تحمیلی اول

با آغاز جنگ تحمیلی، امام خمینی (ره) در پیامی به نیروهای مسلح، وظایف شورای عالی دفاع را بیان نمود. در فرمان امام خمینی (ره)‌ آمده بود: نظر به موقعیت استثنایی دفاع از کشور اسلامی و حساسیت فوق‌العاده آن، تا موقعی که جنگ‌افروزان به کار تجاوزگرانه خود ادامه می‌دهند، مراتب زیر اخطار و مقرر می‌شود:

کلیه امور مربوط به جنگ تحت‌نظر شورای عالی دفاع به اضافه یک نفر از نمایندگان مجلس شورای اسلامی باید اداره شود و این شورا موظف است تمام قوای مسلح را هماهنگ کند و هیچ گروه یا شخصی تخلف از اوامر شورای مذکور نباید بکند...

از جمله وظایف این شورا در زمان جنگ تحمیلی این بود:

-        در اداره مناطق جنگی، کلیه نیروها باید از شورا تبعیت کنند و تصمیمات در این باره با شورای مذکور است.

-        هم‌چنین تبلیغات مطلقاً ـ چه به‌ وسیله رادیو و تلویزیون یا مطبوعات ـ تحت‌نظر شورای مذکور باید اجرا شود و رسانه‌های گروهی و مطبوعات حق پخش مصاحبات یا نطق‌ها و نوشته‌ها را بدون مراجعه و دستور از شورای مذکور ندارد.

-        سیاست خارجی مربوط به دفاع با شورای مذکور است و کسان دیگر بدون اجازه، حق دخالت ندارند.

-        کلیه بیان‌ها و نوشته‌ها و تبلیغات و پخش اعلامیه‌ها بدون اجازه مستقیم از شورای مذکور جداً ممنوع است.

-        دولت، مأمور جلب متخلفان و تحویل به دادگاه‌های انقلاب است.

-        دادگاه به جرایم بر حسب وضع دفاعی و انقلابی عمل می‌کند.

-        شورا موظف است در مناطق جنگی، نمایندگانی تعیین کند که به‌وسیله آن‌ها امور انجام گیرد و موجب تأخیر نشود.

شورای عالی دفاع، پس از بازنگری قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران در سال ۱۳۶۸ در مجلس شورای بازنگری قانون اساسی منحل و وظایف آن بر اساس اصل ۱۱۰ قانون اساسی به رهبری واگذار شد.

چگونگی شکل گیری شورای دفاع

شورای عالی دفاع در ایام ابتدایی انقلاب و سال‌های نخستین جنگ تحمیلی فعالیت داشت اما بعد از پایان جنگ، آرام آرام کنار گذاشته شد و نهایتاً با بازنگری قانون اساسی در سال ۱۳۶۸ منحل شد. با این حال، بعد از جنگ تحمیلی 12 روزه و غافلگیری کشور در حملات روز نخست و شهادت شماری از فرماندهان و دانشمندان، کشور تصمیم گرفت یک نهاد دفاعی – امنیتی جدید ذیل شورای عالی امنیت ملی ایجاد کند و این نهاد جدید شورای دفاع بود.

بعد از اعلام تشکیل شورای دفاع، ایسنا در گزارشی نوشت: روشن است که جنگ ۱۲ روزه تحمیلی، کشور را به ضرورت تشکیل شورای دفاع نه صرفا برای هماهنگی  بلکه برای «فرماندهی» هرگونه جنگ و تجاوز مجاب کرده است. با توجه به حوادث اخیر و احتمالات آینده، تشکیل این شورا برای اقدام و عمل فوری و هماهنگی و فرماندهی کلیه نیروهای مسلح در تمامی سطوح و نیز هماهنگی دیگر نهادهای ملی امری مثبت و ضروری بود.

ساختار و اعضاء شورای دفاع جدید

طبق اعلام رسمی دبیرخانه‌ شورای عالی امنیت ملی ایران، در تاریخ ۱۲ مرداد ۱۴۰۴، تأسیس «شورای دفاع» به استناد اصل ۱۷۶ قانون اساسی تصویب شد. رئیس این شورا رئیس‌جمهور مسعود پزشکیان است و اعضای آن شامل افراد زیر است:

الف. روسای قوه قضائیه و مقننه و مجریه

ب. فرمانده کل ارتش

ج. فرمانده کل سپاه پاسداران

د. فرمانده قرارگاه خاتم الانبیا

ه. وزیر اطلاعات

ن. رئیس ستاد کل نیروهای مسلح

ی. دو نمایندۀ رهبر انقلاب در شورای عالی امنیت ملی (یعنی علی شمخانی و علی اکبر احمدیان)

همچنین، در صورت صلاحدید، برخی دیگر از فرماندهان عالی نظامی نیز می‌توانند با رای شورا و با هدف تخصصی تر شدن تصمیمات دفاعی به جمع اعضاء اضافه شوند. 

اهداف و وظایف

اهداف اصلی این نهاد مهم شامل موارد زیر است:

-        حمایت از تقویت همه‌جانبه توان دفاعی کشور

-        هم‌افزایی ساختارهای نظامی و امنیتی در راستای ارتقای آمادگی‌های دفاعی

-        سرعت عمل در تصمیم‌گیری‌های مربوط به حوزه دفاعی کشور

-        ارتقای هم‌افزایی میان نهادهای نظامی و سیاسی برای پاسخ موثر به تهدیدهای موجود

-        مدیریت متمرکز طرح‌های دفاعی

-        ارتقای آمادگی‌های موردنیاز برای مدیریت تهدیدهای نوین

این اقدامات در راستای «انسجام نهاد تصمیم‌گیری زیرنظر فرمانده کل قوا در زمان بروز جنگ احتمالی بعدی» انجام می‌شود.

واکنش آمریکا به تشکیل شورای دفاع

بعد از اعلام تشکیل شورای عالی دفاع، خبرنگاری از سخنگوی وزارت خارجه آمریکا در نشست خبری پرسید: دولت ایران شورای عالی دفاع ملی تاسیس کرده است. نظر ایالات متحده آمریکا چیست؟ آیا این نشان می‌دهد که ایرانی‌ها برای تشدید بیشتر تنش آماده می‌شوند؟ و آیا احتمال مذاکرات آینده بین ایران و ایالات متحده وجود دارد؟

سخنگوی وزارت خارجه آمریکا پاسخ داد: «ما از گزارش‌هایی مبنی بر تأسیس این شورای دفاع جدید، البته پس از جنگ ۱۲ روزه، درگیری ایران و اسرائیل، آگاه هستیم.» سخنگوی وزارت خارجه آمریکا سپس با خنده افزود: من نظر دیگری ندارم.