پس از شکست ساسانیان از اعراب و فتح ایران، سازمان ارتش ساسانی از بین رفت. بسیاری از مقرهای نظامی از بین رفتند، فرماندهان کشته شده، پادگان‌ها تصرف شدند و سربازان نیز گریختند. با این حال، بخشی از ساختار نظامی ایجاد شده توسط ایرانیان در عصر ساسانی، در ذهن و ساختار اجتماعی ایرانیان حفظ شد و از طریق وزرای ایرانی خاندان عباسی (مانند برمکیان و فضل بن سهل) و سرداران و نظامیان ایرانی فعال در دستگاه عباسی (مانند طاهر ذوالیمینین، افشین و ...) در خلافت عباسی احیاء گردید. این ساختار نظامی و امنیتی به صورت ناقص در اولین حکومت‌های مستقل محلی ایرانی نیز احیاء شد و از طریق آنان به حکومت‌های بزرگ و قدرتمند بعدی مانند غزنویان و سلجوقیان رسید.

حکومت طاهریان

مورخان «طاهریان» را نخستین حکومت محلی مستقل ایران بعد از فتح اعراب می‌دانند. این حکومت توسط «طاهر بن حسین» (ذوالیمینین) در نخستین سالهای قرن سوم هجری به وجود آمد. طاهر از نظامیان ایرانی بود که به مامون الرشید خدمت می‌کرد. او فرمانده لشکر مامون در جنگ با برادرش امین بود و توانست پس از شکست لشکریان امین، به دروازۀ بغداد رسیده و آنجا را تصرف کند و با قتل امین، مامون را خلیفه نماید. مامون نیز به پاس خدمات طاهر او را حاکم خراسان کرد.

طاهر بعد از مدتی، نام مامون را از خطبه انداخت و بدین ترتیب، نخستین حکومت مستقل محلی در ایران را به وجود آورد؛ حکومتی که شرق ایران بزرگ را در اختیار داشت و زمانی توانست علاوه بر خراسان، ماوراء النهر، جبال، سیستان، خوارزم، فارس و طبرستان را نیز تحت انقیاد خود درآورد.

پس از طاهر، به ترتیب طلحه بن طاهر (۲۰۷-۲۱۳)، عبدالله بن طاهر (۲۱۳-۲۳۰)، طاهر بن عبدالله (۲۳۰-۲۴۸) و محمد بن طاهر (۲۴۸-۲۵۹) بر طاهریان حکم رانی کردند. در زمان محمد بن طاهر، صفاریان در سیستان به قدرت رسیدند و به قلمرو طاهریان یورش برده و خراسان را فتح نمودند و بدین گونه به حیات نخستین حکومت ایرانی بعد از حملۀ اعراب پایان دادند.

اگرچه طاهریان در دورانی مستقل از دستگاه حکومتی عباسیان در بغداد بودند اما بیشتر جنگهایشان را برای خلافت عباسی می‌کردند و از طرف بغداد مامور فتح مناطق شرقی و جهاد با غیرمسلمانان بودند. طاهریان هم مرز با هند و سند بودند و به همین دلیل، جنگ‌های زیادی با هندی‌ها می‌کردند. این جنگ‌ها که رنگ و بوی دینی داشت با نام «غزا» شناخته می‌شد. طاهریان با عنوان «غزا» توانستند گروه‌های زیادی از جمله خوارج را که مخالف آنها بودند، زیر یک پرچم واحد جمع کنند. 

ساختار ارتش طاهری

طاهریان دارای دو ارتش بودند: الف. ارتش دائمی ب. ارتش غیردائمی و آماده به خدمت. ارتش دائمی طاهریان معمولا از سربازان خراسانی تشکیل می‌شد اما لشکر غیردائمی که فقط در مواقع وقوع جنگ احضار به خدمت شده و در دوران صلح به کشاورزی و صنعتگری و ... مشغول بودند از اقوام و گروه‌های مختلف و متنوع مانند ترکان، اعراب، خوارج، عیاران و ... تشکیل می‌شد.

در مرکز ساختار ارتش طاهری، «دیوان ارتش» قرار داشت که نقش برجسته‌ای در تنظیم امور این لشکر داشت. دیوان مسائل اداری و مالی ارتش را برعهده داشت و به تنظیم و تقسیم جیره و حقوق و دستمزد، تامین نیازهای روزمرۀ سربازان و ثبت نام و نشانی سربازان در دفاتر مخصوص می‌پرداخت. دیوان برای پادشاهان طاهری بسیار مهم بوده است. مشهور است که طاهر در اندرز به پسرش عبدالله می‌گوید: «دیوان و لشکرنویسی و ضروریات آنها را خوب اداره کن.»

در راس ساختار نظامی ارتش طاهریان، «سلطان» قرار داشت. او فرماندۀ کل سپاه به حساب می‌آمد. بعد از او، سپهسالار یا «صاحب الجیش» قرار داشت که بالاترین فرماندۀ نظامی بود و معمولا از بین خاندان طاهری انتخاب می‌شد. بعد از سپهسالار، «سرهنگ» قرار داشت. هر سرهنگ فرماندۀ 300 الی 500 سرباز بود. گردان هر سرهنگ، نام و درفش مخصوص به خود را داشت و بدین ترتیب، از سایر گردان‌ها جدا می‌شد.

همچنین، ارتش طاهری به پیروی از ساسانیان دارای دو طبقۀ سواره‌نظام و پیاده‌نظام بود. سواره‌نظام مقام بالاتری نسبت به پیاده‌نظام داشت و بیشتر اعضای آن را اهالی خراسان و شاهزادگان طاهری تشکیل می‌دادند. در مقابل، پیاده‌نظام معمولا از «مزدوران» تشکیل می‌شد. مزدور سربازی بود که در ارتش دائمی طاهری جایی نداشت و فقط در مواقع جنگ و غزا، به طمع به دست آوردن غنیمت یا انگیزۀ جهاد و نبرد با کفار به ارتش طاهری می‌پیوست و بعد از جنگ نیز از ارتش جدا می‌شد و به کسب و کار خود می‌پرداخت.

بخشی از مزدوران ارتش طاهری را «خوارج» تشکیل می‌دادند که در سیستان زندگی می‌کردند. به جز خوارج، ترکان شرق نیز که شمشیرزنان ماهری بودند، بخشی از سربازان مزدور طاهری را تشکیل می‌دادند. 

ادوات و تجهیزات

سواره‌نظام طاهری دارای تسلیحاتی از جمله تیر و کمان، زره و شمشیر بود. پیاده نظام مانند سواران از تجهیزات کامل برخوردار نبود و گاه فقط با یک شمشیر به جنگ می‌آمد. این تجهیزات در سپاه مزدوران به مراتب کمتر و ناقص‌تر از ارتش دائمی بود.

ارتش طاهری مجهز به «منجنیق» بوده است. گروهی از سربازان ویژه، ساخت و ادارۀ منجنیق‌ها را برعهده داشتند. از این منجنیق‌ها برای خراب کردن دیوار شهرها  و قلعه‌ها و ساختار دفاعی دشمن استفاده می‌شد.

طبری در تاریخ خود اشاره دارد که گروهی از سربازان طاهری مجهز به نیزۀ کلفت و بلند و همچنین، تبر بوده‌اند. طبری تاکید دارد که این گروه در گشودن دروازه‌های بغداد در زمان جنگ مامون و امین نقش ویژه‌ای داشته‌اند. 

فنون نظامی

تاکتیک‌های نظامی سربازان طاهری بسیار متنوع بوده است. برای مثال، شمشیرزنی با دو دست یکی از ویژگی‌های سربازان زبدۀ طاهری بوده و خود طاهر نیز از این فن و ویژگی بهره می‌برده است. مشهور است که به خاطر همین ویژگی، به او لقب «ذوالیمینین» (دارای دو دست راست) داده اند.

استفاده از تاکتیک جنگ چریکی و «حمله و دفاع» که خاص مردم خراسان بوده و از پارتی‌ها به ارث رسیده بود، از دیگر ویژگی‌های سپاه طاهری بود که به خصوص در سواره‌نظامش دیده می‌شد.

همچنین، شیوۀ باستانی حفر «خندق» که از تاکتیک‌های مشهور ساسانی بود، در ارتش طاهریان رواج داشت و آنها گاه دور پادگان و قلعه‌های خود خندق حفر می‌کردند تا از نفوذ دشمن به داخل قلعه جلوگیری کنند. مشهور است که طاهریان پس از محاصرۀ یک شهر، در نزدیکی آن شهر یک پادگان کوچک ساخته و دور آن خندق حفر می‌کردند و به صورت کشیکی و گروهی سربازان را به آن پادگان می‌فرستادند تا آسوده خاطر استراحت کنند و با شبیخون دشمن مواجه نشوند.

به طور کلی، طاهریان در بیرون شهرهای خود «پادگان‌هایی» را احداث می‌کردند و در آن پادگان‌ها به آموزش فنون رزمی و تربیت سربازان می‌پرداختند. پادگان «شادیاخ» در نیشابور یکی از مهم‌ترین مقرهای نظامی طاهریان به حساب می‌آمد.