نظریه تمدن دریایی از نظریات معروف در روابط بین‌الملل است که بر اساس آن، قدرت یک کشور به اندازه میزان قدرت دریایی آن است و این توانایی برای کنترل و بهره‌برداری از منابع دریایی در سطح جهانی و همچنین برقراری ارتباطات فعال و هماهنگ با دیگر کشورها بسیار مهم است. این نظریه از گذشته به عنوان یک راهبرد حیاتی در تاریخ نظامی و سیاسی کشورهای دنیا، در بسیاری از جنگ‌ها و نبردهای مهم تأثیرگذار بوده است.

شایان ذکر است نظريه تمدن دريايی به لحاظ تاريخی برای اولين بار توسط «هرودوت» تاريخ نويس يونانی در قرن پنجم پيش از ميلاد مطرح شده و او از تمدن‌های بزرگی مانند: «يونان باستان و فينيقی‌ها» دركتاب تاريخ خود ياد كرده و به بررسی تمدن‌های مختلف در جهان پرداخته است و در نظريۀ خود، علت رشد، توسعه و پيشرفت اين تمدن‌ها را توجه جدی به «تجارت دريايی» می‌داند.

دریا و تمدن اسلامی

یکی از مهم‌ترین مسائلی که در بیانه گام دوم انقلاب بر آن تأکید شده، تمدن سازی است؛ تدوین نظریه تمدن اسلامی به منزله ارائه یک پارادایم جدید و یک رویکرد نوین به مسائل اجتماعی، فرهنگی و سیاسی در جامعه اسلامی است که در تدوین این نظریه اصول و مبانی دینی و اخلاقی نقش اساسی دارند. 

از طرفی یکی از منابع تمدن‌سازی در ایران، که متأسفانه تاکنون به آن زیاد توجه نشده است، دریا است. در طول تاریخ دریا همواره عرصه‌ای تمدن‌ساز بوده و کشورهایی که به دریا دسترسی داشته‌اند از ظرفیت‌های تمدنی آن استفاده کرده‌اند.

بنابراین، با صراحت گفتنی است که تعریف انقلاب اسلامی و نگاهش به تمدن دریایی به نفع دریا، انسان و منطبق با اخلاقیات و احترام حقیقی انسان به طبیعت و با نگاه صلح آمیز و با روحیه تقویت روزافزون تعاملات و همکاری میان جوامع بشری، ارائه شده است و فرجام آن نیز رعایت حقوق متقابل انسانی و منابع موجود در طبیعت در زیست بوم بشری خواهد بود. لذا اگر هوشمندانه و بی‌غرض به شاخصه‌های تمدن دریایی که در ادامه بیان می‌شود، نگاهی بیافکنیم، منصفانه می‌توان گفت که تاکید بر اخلاقیّات و احترام به محیط زیست در تمدن‌سازی باعث توسعه پایدار و رشد بلند مدّت جوامع بشری و حرکت به سمت سعادت و تعالی خواهد شد. لذا می‌توان گفت تاکید بر اخلاقیّات در تمدن‌سازی اسلامی یک اصل بنیادین و مورد توجّه بوده که در شاخصه‌های بیانیه گام دوّم به شرح زیر قابل مشاهده است:

1. وجود دریا برای کل جوامع بشری به عنوان نعمت و موهبت الهی

2. توجه به نیازهای نسل آینده از دریا و بستر دریا

3. دریا نیازمند اخلاق محیط زیستی است.

4. نگاه صلح و آرامش به دریا به جای نگاه سلطه گرایانه

5. دریا نماد توسعه بین ملت‌ها و دولت‌ها به دور از کشمکش و درگیری نظامی

6. دریا و ارتباطات همراه با احترام میان ملت‌ها

7. توجه به دریا، علوم و فنون دریایی، تجهیزات و صنایع دریایی در کشورهایی که حتی راه به دریا ندارند.

تمدن دریایی؛ یک رویکرد جدید

شواهد فوق گویای این است که تمدن دریایی باید مورد توجه جامعۀ دریایی کشور هم در حوزۀ دفاع و هم در حوزۀ ناوگان تجاری قرار گیرد، چرا که دریا منبعی سرشار از مواهب الهی است که نیازمند یک نگاه ارزشی به دریا و منابع آن است. بنابراین می‌توان تمدن دریایی را به شرح زیر تعریف نمود:

«تمدن دریایی با اساس رویکرد دریامحور، تمدنی است که در آن، نهضت‌های فکری، علمی، صنعتی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی در بستر دریا و در ارتباط با محیط دریا ایجاد شده، دارای مجموعه‌ای از ظرفیت‌ها و منابع همه‌جانبه که در ارتباط مستقیم با دریا بوده، با یک نگرش و تفکر دریایی سعی در بهره‌مندی پایدار از دریا داشته، انسان و جامعه دریایی را یک جامعه صلح‌جو دانسته و انسان را به سوی تعالی همراه با کمال معنوی و مادی سوق دهد.»