ارتش ایران در دوران آل زیار یا زیاریان دچار یک رنسانس شد. رهبران این حکومت دیلمی علاقۀ زیادی به ساسانیان داشتند و تلاش داشتند فرهنگ، سیاست و ارتش عصر ساسانی را احیاء کنند. به همین علت، بسیاری از فنون رزمی، تسلیحات و آداب نظامی ساسانیان  را احیاء کردند. مرداویج، مهم‌ترین پادشاه زیاریان مانند پادشاهان ساسانی تاج برسر می‌گذاشت و عصای زرین به دست می‌گرفت. او قصد داشت سرتاسر ایران را به تصرف خود درآورده و با نابودی خلافت عباسی، بار دیگر یک امپراتوری ایرانی به سبک ساسانیان به وجود آورد. مرداویج در این راه تلاش زیادی کرد. بخشی از تلاش او مربوط به ارتشش می‌شد. او نظمی فولادین در ارتش خود به وجود آورد و با ساخت تسلیحات نوین و بهره‌گیری از ساختار ارتش ساسانی تلاش کرد یک امپراتوری به وجود آورد؛ هر چند در این مهم ناکام ماند و نتوانست پروژه‌ای را که در سر یعقوب لیث صفاری هم بود، به پایان رساند.

حکومت آل زیار

زیاریان یک خاندان کوچک دیلمی بودند که در اراضی جنوب ‌شرقی دریای مازندران سکنی گزیده و حکومت تشکیل داده بودند. امیران و حکام زیاری تا قبل از قرن سوم و چهارم هجری، تنها بر بخش‌هایی از مازندران و گیلان حاکم بودند اما در قرن چهارم شروع به گسترش قلمرو خود کردند.

دودمان زیاری در سال 319 به دست مرداویج تبدیل به یک حکومت محلی قدرتمند شد که حدود تصرفات و قلمرو خود را گسترد. مرداویج توانست قلمرو و تصرفات خود را به جبال و اصفهان و خوزستان توسعه دهد. با این حال، نهایتاً موفق نشد به اهدافش دست یابد و توسط خدمه و سربازانش به قتل رسید.

پس از مرگ مرداویج، اطرافیان و افسران زیاری با برادر مرداویج یعنی وشمگیر بیعت کردند. وشمگیر نتوانست قلمرو وسیع برادرش را حفظ کند و در نبرد «اسحاق آباد» شکست سختی از نیروهای مشترک آل بویه و سامانیان پذیرا شد. بدین ترتیب، زیاریان وسعت قلمرو خود را از دست داده و به حکومتی دست ‌نشانده بدل شدند. اطلاعات دربارهٔ آخرین امیران زیاری محدود است اما می‌دانیم حداکثر تا ۴۸۶ هجری بخشی از سرزمین‌های موروثی خود را حفظ کرده بودند.

ساختار ارتش

ارتش آل زیار بسیار گسترده بود و حدود 100 هزار سرباز آماده به رزم داشت. مرداویج حاکمی سختگیر بود و قوانین سختی برای ارتش خود نوشته بود. این سخت‌گیری سبب شد نظمی آهنین بر این ارتش حکم‌فرما شود و همین نظم سبب شد که در بسیاری از نبردها پیروز شود.

ارتش مرداویج به تبع ساسانیان از دو بخش پیاده نظام و سواره نظام تشکیل شده بود. سواره نظام نیز خود به دو دستۀ سواره نظام سلاح سبک و سواره نظام سلاح سنگین تقسیم می‌شدند. پیاده نظام نیز به سه گروه اصلی کمان‌داران، شمشیرزنان و سپرداران تقسیم می‌شدند. وظیفۀ کمان‌داران حمایت از شمشیرزنان بود. آنها همچنین، با تیرهای خود نظم دشمن را از بین برده و میانشان فاصله ایجاد می‌کردند تا سوارکاران بتوانند میان آنها رسوخ کرده و آنها را نابود کنند. شمشیرزنان با شمشیر و نیزه به دل دشمن زده و با سپاه اصلی آنها می‌جنگیدند. سپرداران نیز مانند هنگ سپرداران رومی وظیفه داشتند با سپرهای بزرگ خود از سربازان و فرماندهان محافظت کنند.

سوارکاران زیاری مانند سایر سلسله‌های ایرانی، بخش اصلی ارتش را تشکیل می‌دادند. سوارکاران معمولا قابلیت نبرد با کمان، شمشیر و نیزه را داشتند. سواره نظام سنگین زیاری معمولا سرعت کمتر و ساز و برگ بیشتری داشتند. زره‌های آنان سنگین و اسب‌هایشان قدرتمند بودند و به راحتی می‌توانستند از مناطق کوهستانی و صعب‌العبور شمال ایران عبور کنند. 

بافت انسانی ارتش

بیشتر سربازان ارتش زیاری را دیلمیان و گیل‌ها تشکیل می‌دادند که با زیاریان هم‌ریشه و هم‌فرهنگ بودند. با این حال، پس از تصرف جبال و خوزستان و ... گروهی از سربازان مزدور به این لشکر اضافه شد.

مرداویج با وجود سخت‌گیری زیاد، حاکمی دست و دل باز بود و به خصوص به سپاهیان خود رسیدگی زیادی می‌کرد و مقرری زیادی به سربازانش می‌داد. این دست و دل بازی سبب شد که پس از تصرف مناطق مرکزی، سربازان ترک و فارس و کرد و عرب زیادی به لشکر او بپیوندند.

لشکر مرداویج پس از پیش‎روی در مناطق مرکزی از حالت یکدستی درآمد و همین امر سبب سقوط آن گردید. مرداویج میان سپاهیان خود فرق می‌گذاشت و به دیلمیان توجه بیشتری داشت و سربازان ترک و عرب خود را تحقیر می‌کرد. همین رفتار سبب شد سپاهیان ترک علیه او شورش کرده و شبانه او را به قتل برسانند و یک شبه سبب سقوط ارتش قدرتمند زیاری شوند. پس از قتل مرداویج، سربازان ترک و عرب لشکر او را ترک کرده و به خدمت خلیفۀ عباسی درآمدند.

لشکر زیاری با گذشت زمان تحلیل رفت و به خصوص در زمان قابوس به طور کلی نابود شد و تنها چند صد سرباز برای حفظ مرزها در اختیار داشتند. در این زمان زیاریان تحت سلطۀ غزنویان قرار گرفتند و قدرت نظامی خود را از دست دادند. 

ادوات و تسلیحات

ارتش زیاری مانند دیگر حکومت‌های مستقل و محلی ایرانیان دارای تسلیحاتی مانند شمشیرهای دولب صاف (به سبک شمشیرهای ساسانی)، تیر و کمان مخصوص (به سبک کمان‎‌های اشکانی)، نیزه، سپر بزرگ (درست شده از نی)، گرز، زره‌های زنجیری و ... بودند.