دیلمیان قومی ایرانی بودند که در دامنه‌های کوهستان‌های شمال کشور، به خصوص جنوب گیلان و بخش‌هایی از مازندران می‌زیستند. سربازان این قوم که توانایی زیادی در شمشیرزنی و فنون نظامی داشتند، همواره بخش مهمی از پیاده‌نظام ارتش ایران باستان را تشکیل می‌دادند. با این حال، بعد از ورود اسلام به ایران نیز شروع به نقش آفرینی در ارتش ایران نمودند و توانستند در قدرت گرفتن چند حکومت از جمله آل بویه و آل زیار و علویان و ... نقش داشته باشند.

دیلمیان تا قرن 3 هجری با وجود صدور سرباز به اقصی نقاط جهان اسلام از جمله کوفه و بصره، در مناطق کوهستانی شمال متمرکز بودند. اما از قرن 3 به بعد شروع به گسترش قلمرو خود نموده و حکومت‌های غالبا شیعی مذهب مختلفی را در مناطق مختلف ایران و حتی بلاد اطرافش ایجاد نمودند. اوج قدرت دیلمیان به عصر آل بویه بازمی‌گردد. دیلمیان در عصر آل بویه توانستند حدود قلمرو خود را حتی تا بغداد نیز گسترش دهند و مدتی هم بر خلافت عباسی تسلط یابند.

از قرن 5 به بعد قدرت دیلمیان آرام آرام کم شد و حتی قلمرو خود در گیلان و مازندران را هم از دست دادند و به خصوص بعد از شکست از اقوام شرق گیلان (بیه پیش) پراکنده شده و از بین رفتند.

به نوشته نویسندگان قدیم، دیلمیان مردمی نحیف و خوش سیما و سبک مو بودند و کشاورزی و گله داری می‌کردند ولی اسب نداشتند. آنها مردمی بسیار جسور و شجاع بودند.

خاندان‌های مهم دیلمی بعد از اسلام

دیلمیان از قرن 3 به بعد شروع به تصرف مناطق مختلف ایران و تشکیل حکومت‌های گوناگون کردند. برخی از مهم‌ترین خاندان‌ها و حکومت‌های دیلمی در قرون نخست و میانی اسلامی بدین شرح است:

الف. سالاریان (این خاندان در آذربایجان و آران و ارمنستان قدرت گرفتند.)

ب. خاندان ماکان کاکی (او در بخش‌هایی از مازندران قدرت زیادی داشت.)

ج. کنکریان (حوزۀ نفوذ این قوم طارم و نواحی اطراف بود.)

د. زیاریان (در عصر مرداویج توانستند حتی تا خوزستان نیز پیش بروند اما بعد از مرگ او به سرعت افول کردند.)

ه. آل بویه (مهم‌ترین خاندان دیلمی در عصر اسلامی آل بویه است که توانست در مقطعی تا بغداد نیز قلمرو خود را گسترش دهد.)

ساختار و فنون نظامی

دیلمیان مردمی دامدار و کشاورز بودند اما علاقه‌ای به تربیت اسب نداشتند و به همین دلیل، بیشتر به عنوان پیاده‌نظام استخدام می‌شدند. این سربازان پیاده در ارتش ساسانی و اشکانی نقش مهمی داشتند و بخش مهمی از ارتش پیاده را تشکیل می‌دادند. سربازان دیلمی مجهز به سپرهای بزرگ و نیزه‌های بلند بودند و به همین دلیل، قادر بودند مانند رومی‌ها «مربع مرگ» بسازند. آنها با کنار هم گذاشتن سپرهای بزرگ خود، نوعی حصار مصنوعی می‌ساختند و بدین طریق ارتش را از خطر تیر و کمان دشمن حفظ می‌نمودند.

با وجود تخصص دیلمیان در رزم پیاده، بعد از اسلام آنها به اسب سواری روی آوردند و سوارکاران زبده‌ای شدند. شواهد گویای این است که همکاری دیلمیان با ترکان در عصر آل زیار و آل بویه سبب آشنایی آنان با اسب سواری شد. مع الوصف، برخی شواهد نیز گویای این است که دیلمیان کوفه که در ارتش مختار ثقفی نقش ویژه‌ای داشتند و سردمدارشان «کیسان ابوعمره» بود، سوارکاران ماهری بودند. اگر این سخن درست باشد، مشخص می‌شود که دیلمیان قبل از آشنایی با ترکان نیز در سوارکاری مهارت داشتند و این مهارت را در جنگ‌ها نشان می‌دادند.

گروهی از سربازان دیلمی نیز بودند که در تیروکمان و به خصوص «زوبین» تبحر داشتند. زوبین یا ژوبین نیزه کوتاه و سبکی بود که برای پرتاب استفاده می‌شد. همچنین، گروهی از سربازان دیلمی مجهز به گرز بودند و در جنگ‌های مختلف از آن استفاده می‌کردند. برخی سربازان دیلمی نیز در پرتاب «نیزه‌های مشتعل» ماهر بودند. 

سربازان دیلمی در ارتش‌های خارجی

سربازان دیلمی به علت تسلط بر فنون رزمی در ارتش‌های خارجی نیز استخدام می‌شدند. شهرت این سربازان سبب شد آنها به جز خدمت برای مختار ثقفی برای خلافت فاطمی در مصر نیز فعالیت کنند. به گفته ناصرخسرو، ملک‌زادگان دیلمی هنگی از سربازان فاطمیان را رهبری می‌کردند و محله‌ای از قاهره به نام «دیالمه» مشهور بود. ناصرخسرو همچنین از سیصد سرباز دیلمی حکایت می‌کند که با لباس زربفت رومی و میان‌بسته، با آستین‌های فراخ، همه با زوبین و تیر جلوی خلیفۀ فاطمی حرکت می‌کردند و رژه می‌رفتند.

تسلیحات نظامی

سربازان دیلمی مجهز به انواع تسلیحات اختصاصی بودند. برخی از مهم‌ترین سلاح‌های به کارگرفته شده توسط سربازان دیلمی در حکومت‌ها و اعصار مختلف بدین شرح است:

-        شمشیر دولبه و بلند

-        زوبین (نیزۀ کوتاه)

-        فلاخن

-        نیزۀ بلند

-        سپر