ارتش ایران در عصر نادرشاه افشار یکی از قدرتمندترین ارتش‌های جهان بود. طبق برخی روایات، ارتش نادرشاه شامل 375 هزار سرباز زبده، تعداد زیادی توپ مجهز، زنبورک و سایر تجهیزات مدرن بود. نادرشاه توانست با تدبیر خود ارتش قدرتمند ایران را که توسط شاه عباس صفوی به وجود آمده بود، احیاء کند. او نظم را در راس فرماندهی به وجود آورد، یگان‌های نظامی را مجددا منظم ساخت، قدرت لجستیکی ارتش را بازسازی کرد و با جذب سرباز از اقوام مختلف توانست ضمن بیرون راندن افغان‌ها از کشور، دو ارتش قدرتمند عصر باروت یعنی عثمانی و گورکانیان هند را شکست داده و ایران را تبدیل به قدرتمندترین کشور شرق کند.

ارتش ایران در عصر صفوی

ارتش ایران در عصر صفوی از قدرت بالایی برخوردار بود. یگان‌ها و هنگ‌های تخصصی در این ارتش به وجود آمده بود، جذب سرباز به حداکثر خود رسیده بود، ارتش مجهز به توپ و تفنگ شده بود و تدارکات و لجستیک نیز در بهترین حالت خود بودند. با این حال، مورخان معتقدند به دلیل نبود فرماندهی و نظم در این ارتش به خصوص بعد از حکومت شاه سلیمان و صفی، با حملۀ افغان‌ها به ایران از هم پاشید و ایران به اشغال افغان‌ها درآمد.

نادرشاه افشار این ارتش را نوسازی کرد، ایرادات آن را برطرف نمود، فرماندهی آن را تنظیم ساخت و میان هنگ‌ها و گروه‌های مختلف، نظم نوینی ایجاد کرد و بدین طریق توانست ارتشی قدرتمند و توانمند به وجود آورد. مورخان معتقدند نادرشاه افشارهمان ارتش صفوی را به ارث برد و مایۀ اولیۀ او در امور نظامی، دکترین نظامی صفوی بود و او تنها با ایجاد استراتژی‌های جدید و اصلاح آن ارتش توانست سپاهی قدرتمند ایجاد کند. اما این اصلاحات چه بودند؟

اصلاحات نظامی نادرشاه

 به طور کلی می‌توان اصلاحات نظامی نادرشاه افشار را به موارد زیر تقسیم کرد:

الف. اصلاحات ساختاری

ارتش افشاری مانند ارتش صفوی بر سواره نظام استوار بود و مانند ارتش شاه عباس از هنگ‌هایی مانند جزایرچیان، تفنگچی پیاده و سواره، هنگ توپخانه و زنبورک خانه و ... تشکیل شده بود. با این حال، نادر تغییراتی در این ساختار ایجاد کرد تا توانمندتر شود.

نادرشاه استفاده از سلاح گرم توسط سواره‌نظام را بسط داد. اقدام او به خصوص سبب پیروزی سپاه ایران بر گورکانیان هند شد. او همچنین، یک هنگ پیاده نظام قدرتمند تفنگچی ایجاد کرد. این هنگ در زمان شاهان صفوی نیز وجود داشت اما توانایی زیادی نداشت و در حاشیه قرار می‌گرفت اما نادرشاه نقش بیشتری به آن داد.

نادرشاه همچنین، هنگ توپخانه و زنبورک چی ارتش را به شدت تقویت کرد. اعضاء این دو گروه افزایش یافتند و توانستند به بازوی قدرتمند نادرشاه به خصوص در شکستن خطوط دفاعی دشمن و دیوارهای قلعه تبدیل شوند.

ب. اصلاحات تسلیحاتی

نادرشاه افشار تغییراتی در سلاح‌های گرم ارتش صفوی ایجاد کرد. تعداد زنبورک‌های ارتش نادرشاه به شدت افزایش یافت. این زنبورک‌ها بر اساس موقعیت جغرافیایی ایران ایجاد شده و در عبور از مسیرهای صعب العبور نقش بارزی ایفا کردند. ساخت تفنگ‌های بزرگ با کالیبر سنگین از جمله نوآوری‌های نادرشاه بود. ایجاد هنگ توپخانۀ سنگین نیز از نوآوری‌ها شاه افشار بود. او دو نیروی توپخانۀ سنگین در دو منطقۀ ایران ایجاد کرد: یکی در کرمانشاه و یکی در مرو در شمال شرقی ایران. روایت است که در لشکرکشی به عراق، نادرشاه 116 توپخانۀ سنگین و 230 خمپاره انداز سنتی و اولیه با خود حمل کرد.

ج. اصلاحات اجتماعی

نادر توانست ارتشی بزرگ از اقوام مختلف ایجاد کند. طبق روایت یوناس هانوی، سواره‎نظام محافظ ارتش نادر از بختیاری‌ها، سواران افشار، قاجارها و همچنین، افغان‌ها، بلوچ‌ها، ترکمن‌ها، لزگی‌ها و ازبک‌ها تشکیل شده بود. در بخش‌های دیگر، سربازانی ازمیان داغستانی‌ها، یوسف‌زی‌های درۀ ایندوس، ابدالی‌ها، کردها و ... استخدام شدند.

طبق یک گزارش از منشیان نادر در سال 1743، از حدود 375 هزار سرباز ارتش، 60 هزار نفر از بین ترکمن‌ها و ازبک‌ها، 70 هزار نفر از بین افغان و هندی‌ها، 65 هزار نفر از خراسانی‌ها، 120 هزار نفر از غرب ایران (کردستان، همدان، لرستان، باختران، فارس و خوزستان)، 60 هزار نفر از آذربایجان و قفقاز و ... استخدام شده بودند.

ارتش نادرشاه تنوع دینی و قومی زیادی داشت اما تسامح مذهبی نادرشاه از درگیری اهل تسنن و تشیع جلوگیری می‌کرد. همچنین، نادرشاه برای جلوگیری از شورش، از سیاست «استقرارسازی» استفاده می‌کرد و گاه سربازانی از قبایل مختلف را به هنگ‌های قبایل دیگر می‎فرستاد و از هم قبلیه‌ای‌هایش جدا می‌کرد تا جلوی شورش آنها را بگیرد. همچنین، گاهی سربازان یک قوم یا قبلیه از سرزمین مادری تبعید شده و به سرحدات فرستاده می‌شدند تا احتمال شورش آنها کم شود.

یکی از بزرگترین ابتکارات نادرشاه «روش استخدام و ترفیع» است. شاهدان غربی گزارش داده‌اند که اگر او سرباز جسور یا توانمندی می‌دید بدون توجه به مقام اجتماعی  و قومی‌اش به او ترفیع می‌داد و او را فرماندۀ 100 سرباز یا بیشتر می‌کرد.

د. اصلاحات لجستیک

نادرشاه افشار یک نابغۀ نظامی به خصوص در زمینۀ لجستیک بود. او در این زمینه دست به ابتکارات زیادی زد. مورخان معتقدند یکی از عوامل اصلی پیروزی‌های نادر در جنگ‌های متعدد، انقلاب اطلاعاتی او در جنگ‌ها بوده است. او سیستم «انتقال سریع فرامین» را ایجاد کرد. دریافت گزارش‌های نظامی و صدور آنها به هنگ‌های مختلف سرعت گرفت و نافرمانی نیز به شدت مجازات می‌شد. همچنین، نادر دیده‎‌بانی در جنگ را متحول کرد. او پیش از نبرد، دیده‌بان‌ها و مخبرها را به محل اردوی دشمن می‌فرستاد تا با اطلاعات کافی بازگردند.

نادرشاه در زمینۀ تدارکات و آذوقۀ سپاه نیز تحولات زیادی ایجاد کرد. او از خشکبار به عنوان تغذیۀ ارتش بزرگ خود استفاده کرد. خشکبار هم دیر فاسد می‌شد و هم نسبتا سبک بود و به راحتی حمل می‌شد.

نادر همچنین، برای سربازان خود شهر یا شهرک‌هایی می‌ساخت که هم جلوی محاصرۀ آنها را بگیرد و هم از بیمارشدن آنها جلوگیری کند.

ه. اصلاحات تاکتیکی

بدون شک نادرشاه یکی از بزرگ‌ترین فرماندهان نظامی جهان بوده است. بخشی از نبوغ او معلول تاکتیک‌هایی است که حیرت مورخان و تحلیل‌گران نظامی را هم برانگیخته است. نادرشاه تاکتیک‌های نظامی خود را بر اساس شرایط جغرافیایی ایران و منطقه، تسلیحات، وضعیت دشمن و ... ترسیم و دیکته می‌کرد.

توسعۀ نامتوازن؛ اشتباه بزرگ نادرشاه

مورخان معتقدند تمرکز بیش از حد نادرشاه بر توسعۀ لشکر خود زمینه‌ساز تضعیف ارتش و حکومت او شد. ایجاد ارتش 370 هزار نفری در قلمرویی که در آن زمان 8 الی 9 میلیون جمعیت داشت سبب تضعیف اقتصاد و سیاست ایران شد. ایجاد ارتش احتیاج به پول داشت و نادر این پول را از طریق اخذ چندبرابری مالیات تهیه می‌کرد. این کار سبب ضعیف شدن اقتصاد کشور و خشم عمومی شد و زمینۀ شورش در ارتش را فراهم کرد. مورخان معتقدند اگر نادر به جای تمرکز یک جانبه روی ارتش خود، همزمان، روی اقتصاد و سیاست نیز تمرکز می‌کرد و از قدرت ارتش خود در زمینه‌های اقتصادی و اجتماعی بهره می‌برد شاید می‌توانست پدر رنسانس ایران شود.

با این حال، در نبوغ نادر شکی نیست. تاکید او بر نیروی دریایی و تلاشش برای احیاء این قوه، تلاش برای ایجاد هنگ توپخانه، ایجاد تسلیحات و تاکتیک‌های نظامی بومی و ... همه و همه نشانه‌های نبوغ او بوده و هستند.