در عالم ژئوپلیتیک، «مرز» مفهوم مرکزی است که از بیشترین اهمیت برخوردار است. در تعریف مرز آمده است: حدود اطلاق تسلط یک حکومت بر یک سرزمین مشخص (قلمرو) و گروه مشخصی از مردم (جمیعت). در این تعریف و چهارچوب، مرز با دو مفهوم «محیط جغرافیایی» و «قدرت» در آمیخته و با این دو در ارتباط است.

 اما آیا در دنیای سایبری جدید می‌توان از «مرز» سخن گفت؟ یکی از ویژگی‌های جهان «سایبری» عدم مکانمندی پدیدارهای آن است اما مکانمندی در قلب مفهوم مرز قرار دارد. با توجه به این نکته به نظر می رسد نمی‌توان از «مرز» در جهان سایبری جدید سخن گفت.

هر چند مرز به معنای کلاسیکش در جهان سایبری نوین معنا ندارد اما به یک معنا و در یک چهارچوب، می‌توان از «مرز» در این جهان نوین سخن گفت یا آن را بازتعریف کرد.

مرز و نظریۀ گفتمان میشل فوکو

شاید نظریه گفتمان (Discourse) میشل فوکو بتواند در این زمینه مفید واقع شود. فوکو در این نظریه «قدرت» را به نحوی تعریف می کند که از سطح تعاریف و مفاهیم روزمره فراتر می‌رود. از نظر او، گفتمان محل تولید قدرت است. مقصود او از گفتمان مجموعه بینش یا دستگاه فکری است که از راه واژگان و گفتارهای نهادینه شده، بر ذهن‌ها اثر می‌گذارد. به عبارت دیگر، گفتمان، به‌کاربردن زبان در جهت چهارچوب یا تفکری خاص است جهت پدیدآوردن معنا و مفهوم.

میشل فوکو معتقد است هر قدرت یا نهادی زبان مخصوص خود را دارد. در واقع، قدرت باعث می‌شود نحوۀ به کار گرفتن زبان، نوع کلمات، چینش لغات و ... توسط فرد تعین یابد. برای مثال، جامعۀ دانشگاهی الف با قدرت خود نوعی گفتمان خاص به مخاطبانش تزریق می‌کند اما جامعۀ دانشگاهی ب گفتمان دیگری را به مخاطبان تزریق می نماید.

در فضای سایبری با پدیدارهایی مواجه هستیم که همگی زبانی‌اند و در هر چهارچوب یا فرهنگی به طریقی خاص تعریف می شوند. فضای مجازی یا سایبری فضا و چهارچوبی است که بر یک ساختار نمادین استوار است و از مجموعه‌ای از دال‌ها و نشانه‌ها تشکیل می‌شود. این دال‌ها و نشانه‌ها نشان می‌دهند که فضای مجازی بیش از هر چیز، نوعی «زبان» است. برای مثال، در پلتفرم الف، ایموجی‌ها، کاراکترها، طریقۀ انتقال پیام و ... به شکلی خاص به کار گرفته می‌شوند و در پلتفرم ب به نحوی دیگر. حتی نوع ارتباط و پیام گذاری نیز در پلتفرم‌های مختلف، متفاوت هستند. برای مثال، در توییتر (ایکس) مخاطب مجبور است از جملات کوتاه استفاده کند و حتی اگر بخواهد رشته توییت بگذارد مجبور است از بیان برخی نکات خودداری کند چرا که فضای ایکس فضای مقاله‌نویسی نیست. در مقابل، در اینستاگرام، متن - عکس یا ویدئوی کوتاه بیشتر به کار می‌آید و یوتیوب نیز پلتفرم مناسب اشتراک ویدئوی طولانی است.

اگر در فضای مجازی با نوعی زبان‌مندی مواجه باشیم و زبان نیز آنطور که فوکو می‌گوید آبستن نوعی «قدرت» بوده و بسته به آن، تعین یابد، می‌توان از نوعی «مرز سایبری» سخن بگوییم. مرز در ژئوپلیتیک واجد دو ویژگی اصلی است: الف. مکان‌مندی ب. قدرت. مرز سایبری یکی از این دو شاخصۀ اصلی یعنی قدرت را دارد و اگرچه مکان‌مند نیست اما ویژگی اصلی مکان یعنی تعین و حد زدن و تمایز دو پدیده از هم را دارد و از این جهت، می‌توان از نوعی مرز سایبری در جهان جدید سخن گفت. اما این ویژگی چگونه در مرز سایبری تحقق دارد؟

مرز سایبری و ویژگی‌هایش

برای فهم مرز سایبری و مشخص کردن ویژگی‌هایش بهتر است به سخن ادوارد سعید، شرق‌شناس و متفکر مشهور فلسطینی - آمریکایی اشاره داشته باشیم. او می گوید: مقاومت نه فقط دفاع از خاک، بلکه بازپس‌گیری روایت است. مقصود از روایت این است که چه کسی تاریخ را تعریف می‌کند. از نظر ادوارد سعید، قدرت سیاسی قادر به نفوذ در ساختار زبانی و حقنۀ آن به مخاطبان است. این نفوذ زبانی خود را در «روایت» نشان می‌دهد. در واقع، در جهان، با روایت‌های مختلفی مواجه می‌شویم که هر کدام توسط یک «قدرت» تعین یافته است. میان این روایت‌ها نوعی مرز وجود دارد که آنها را از همدیگر جدا می‌کند.

در فضای سایبری که مبتنی است بر نوعی زبان و ساختار آن و همچنین از یک الی هزاران روایت کلان و خرد تشکیل شده، نوعی ساختار قدرت قرار گرفته که میان پدیدارهای مختلف سایبری تمایز برقرار کرده و میان آنها مرز ایجاد می‌کند.

برای فهم مرز سایبری باید به یک مثال رجوع کرد. محدودیت محتوای جنسی در کشورهای مختلف، متفاوت است و درجاتی دارد. این محدودیت بسته به تعریف مردم یا نهادهای رسمی یک کشور تعیین می‌شود. در مرکز این تعریف نیز «قدرت» وجود دارد. بنابراین، محدودیت محتوای جنسی در یک قلمرو و ذیل یک قدرت می‌تواند آن قلمرو را از قلمرو دیگر تمایز دهد و این همان چیزی است که از آن با عنوان «مرز سایبری» یاد می‌کنیم. مرز سایبری (میان کشور یا قلمرو الف و ب) به تعریف محتوای جنسی و سایر امور سایبری بازمی‌گردد. برای مثال، در کشور الف محتوای جنسی به صورت x تعریف شده و بر 1 و 2 و 3 اطلاق می‌شود. این در حالی است که در کشور ب، محتوای جنسی به صورت y تعریف شده و بر 4 و 5 و 6 اطلاق می‌شود. بدین ترتیب، تعریف و مصداق متفاوت محتوای جنسی در فضای سایبری دو کشور یا منطقه، نوعی مرز سایبری میان این دو قلمرو ایجاد می‌کند.

همانطور که بیان شد در مرکز این مرز، قدرت قرار دارد. در مرکز قدرت نیز توانایی روایت یا گفتمان وجود دارد که ترکیبی است از توان سیاسی یک حکومت، قدرت نفوذ اجتماعی، نوع روابط اجتماعی و فرهنگی گروه‌های مختلف با هم و با دولت و ... .

باید به یاد داشت که مرزبندی سایبری فراتر از تعریف مفاهیم یا محدودیت‌های شبکه‌های اجتماعی است. آنطور که ژان بودریار می‌گوید، در جهان مدرن «شیء» محصول قدرت است و توسط قدرت تعریف می‌شود و به همین دلیل، مرز سایبری در تمام ابعاد قابل رویت است. نوع برخورد مردم و شهروندان با جهان بیرون، بر اساس عناصر سایبری و مجازی و توسط قدرت تعین می‌یابد و از این جهت می‌توان گفت مرز سایبری در تمام ابعاد حیات بشری جاری و ساری است.