نبرد ملازگرد (معروف به نبرد مانزیکرت) که در ۲۶ اوت سال ۱۰۷۱ میلادی (۲۱ ذی‌القعده ۴۶۳ هجری قمری) رخ داد یکی از بزرگ‌ترین و سرنوشت‌سازترین نبردهای تاریخ است. این نبرد که میان ترکان سلجوقی (به فرماندهی سلطان آلپ ارسلان ) و امپراتوری بیزانس (به فرماندهی امپراتور رومانوس چهارم) رخ داد به پیروزی سلجوقیان انجامید و سبب شد ترکان وارد آسیای صغیر و آناتولی شده و برای همیشه در این مناطق ساکن شوند. این نبرد همچنین، موقعیت ژئوپلیتیک غرب را تغییر داد، سبب نزدیک شدن کلیسای شرق (قسطنطنیه) به کلیسای غرب (رم) شد و در نهایت، باعث درخواست کمک امپراتوری بیزانس از پاپ برای دفع خطر ترکان گردید. پاپ درخواست امپراتور بیزانس را اجابت کرد و دستور جنگ عمومی با مسلمانان را داد. نتیجه این دستور، آغاز جنگ‌های 200 سالۀ صلیبی بود. 

پیش‌زمینه

سلجوقیان بعد از قدرت گرفتن در ایران شروع به پیش روی در غرب کردند. قبایل ترک زیادی از مناطق شمال شرقی به سمت غرب حرکت کرده و در مناطق مرزی ساکن شدند. همزمان، قبایل ترک شروع به هجوم به برخی شهرهای ارمنستان و گرجستان کرده و آرام آرام به سمت آناتولی پیش رفتند. با به قدرت رسیدن آلپ ارسلان، سلجوقیان پیشروی خود را افزودند. ترک‌ها ابتدا شهرهای ارمنستان و گرجستان را فتح کرده و سپس به سمت آناتولی پیش رفته و تا ملازگرد حرکت کردند. پس از آن، آلپ ارسلان به جنوب لشکر کشید و با فاطمیان درگیر شد و تا حلب پیش رفت. امپراتور روم شرقی از این فرصت استفاده کرد و با تمام قوا به ملازگرد حمله کرد و آن را پس گرفت. او سپس عزم جنوب کرد و خواست کار آلپ ارسلان را یکسره کند اما آلپ ارسلان با سرعتی بالا به ملازگرد بازگشت و در این منطقه با امپراتور رومانوس درگیر شد. نتیجه این درگیری «نبرد ملازگرد» بود.

به طور کلی می‌توان علل زیر را در آغاز نبرد ملازگرد موثر دانست:

الف. موقعیت استراتژیک و لجستیک آناتولی: آناتولی پل ارتباطی بین آسیا و اروپا بود و اهمیت ژئوپلیتیک فوق العاده زیادی داشت. این منطقه از نظر منابع طبیعی و موقعیت نظامی نیز دارای اهمیت فراوانی بود. بیزانس این منطقه را به عنوان خط دفاعی حیاتی در برابر تهدیدات شرقی می‌دید، در حالی که سلجوقیان به دنبال گسترش قلمرو خود بودند. به همین دلیل، نبرد میان این دو (سلجوقیان و بیزانس) در آناتولی می‌توانست سرنوشت این منطقه را برای سال‌های آتی معین کند .

ب.  سابقه درگیری: از زمان طغرل بیگ، حملات ترکان سلجوقی به مرزهای بیزانس آغاز شده بود. در دوران آلپ ارسلان، این حملات شدت گرفت و بیزانس را به واکنش واداشت .امپراتور رومانوس می‌دانست اگر جلوی سلجوقیان را نگیرد احتمالا دیر یا زود باید قسطنطنیه را در محاصره ببیند.

ج. وضعیت داخلی بیزانس: امپراتوری بیزانس با مشکلات داخلی مانند بحران اقتصادی، نارضایتی اجتماعی و خیانت برخی فرماندهان نظامی مواجه بود. از سوی دیگر، ترکان سلجوقی در اوج قدرت بودند و همزمان، قبایل زیادی از شمال شرق ایران و آسیای میانه به آناتولی آمده بودند تا در این منطقه ساکن شوند.

د. وضعیت مذهبی: سیاست‌های مذهبی بیزانس باعث نارضایتی ارمنیان و دیگر مسیحیان غیرارتدوکس در آناتولی شده بود. با این حال، حمله ترکان مسلمان به آناتولی سبب خشم مسیحیان گردید و باعث شد آنها با بیزانس متحد شوند. از سوی دیگر، مسلمانان زیادی در اتحاد با بیزانس بودند اما بعد از حملۀ آلپ ارسلان، ترک‌ها را به رومی‌ها ترجیح دادند و با سلجوقیان متحد شود.

تعداد نیروها

تعداد سربازان بیزانس به مراتب بیشتر از سلجوقیان بود. رومانوس توانسته بود بسیاری از سربازان فرانک، نورمن، ارمنی، گرج، یونانی و رومی را گرد آورد. با این حال، این لشکر تناسب زیادی نداشت و با وجود فراوانی تعداد به شدت بی‌نظم بود. به صورت کلی، استعداد قوای سلجوقیان و رومی‌ها به صورت زیر بود:

الف. سلجوقیان: حدود ۱۵ تا ۳۰ هزار نفر (عمدتاً سواره‌نظام سبک‌اسلحه و کمان‌دار)

ب. بیزانس: بین ۴۰ تا ۲۰۰ هزار نفر (سواره‌نظام سنگین، پیاده نظام، کمان دار، نیزه‌دار)

پیش از نبرد

پیش از آغاز نبرد، آلپ ارسلان که نیروهای کمتری از رومانوس داشت، چند بار تقاضای صلح و ترک مخاصمه کرد اما رومانوس این تقاضا را رد کرد و گفت که در ری با آلپ ارسلان صلح می‌کند.

همچنین، همانطور که بیان شد، آلپ ارسلان در زمانی که نیروهای بیزانس به ملازگرد رسیدند و آماده ورود به مناطق آسیایی بودند، در حلب بود. او سپاهش را جوان و چابک کرد و به سرعت به ملازگرد بازگشت. سرعت او به حدی زیاد بود که رومی‌ها به حیرت افتادند. سلطان سلجوقی پس از رسیدن به محل نبرد بار دیگر تقاضای صلح کرد اما این بار نیز تقاضایش رد شد. رومی‌ها گمان داشتند که ترک‌ها در شرایط بدی قرار دارند و خستگی راه سبب تضعیف آنها شده است. به همین دلیل، به سرعت شروع به جنگ کردند.

آرایش قوا

در روز جنگ، رومانوس سپاه پرتعدادش را به 4 بخش تقسیم کرد:

الف. جناح مرکزی (به فرماندهی خودش)

ب. جناح راست

ج. جناح چپ        

د. جناح احتیاط (در عقب نیروها قرار داشت و از کمین نیروها جلوگیری می‌کرد.)

سپاه کم‌تعداد آلپ ارسلان نیز سه بخش داشت:

الف. سپاه اصلی (در میانه نبرد)

ب. سپاه جناح چپ (در مناطق مرتفع قرار داشت)

ج. سپاه جناح راست (سواره‌نظام و کمان‌داران )

شرح نبرد

در ابتدا جناح مرکزی ارتش روم به سپاه اصلی آلپ ارسلان حمله کرد. تعداد بالای نیروهای رومی باعث شد آلپ ارسلان دستور عقب نشینی بدهد. با عقب نشینی سریع آلپ ارسلان، سپاه رومی که نظم نداشتند و از دستورات فرماندهی نیز تبعیت نمی‌کردند به گمان پیروزی و کسب غنیمت به سپاه اصلی پیوسته و نظم لشکر به هم ریخت. وقتی سپاه آلپ ارسلان به ارتفاعات ملازگرد رسید، جناح چپ از پشت به سپاه روم حمله کرد و همزمان جناح راست نیز، لشکر رومی را دور زد. در این وضعیت، لشکر روم محاصره شد.

اما این تنها بخشی از تدبیر جنگی آلپ ارسلان بود. او مرحله دوم تاکتیک خود را که با نام «تاکتیک هلال» شناخته می‌شود، به اجرا درآورد. در این مرحله قوای مرکزی نیز به دو قسمت تقسیم شده و بخشی به جنوب و بخشی به جناح شمال فشار آوردند. بدین طریق، قوای روم در منگنه قرار گرفت. سواره نظام سبک آلپ ارسلان با تیرباران فراوان، قوای رومی را متلاشی کرد و توانست امپراتور روم را اسیر کند.

قرارداد صلح

با وجود اسارت رومانوس، آلپ ارسلان او را آزاد کرد.  با این حال، قرارداد صلحی با او منعقد کرد که به شدت یک طرفه بود. مفاد قرارداد صلح رومی‌ها و آلپ ارسلان به شرح زیر است:

الف. امپراتور در مقابل آزادی اش مبلغ یک میلیون و پانصد هزار دینار به سلجوقیان پرداخت کند.

ب. رومی‌ها هر سال مبلغ ۳۶۰ هزار دینار به امپراتوری سلجوقی خراج دهند.

ج. امپراتور بیزانس تعهد دهد که از نیروهای رومی هر مقداری که سلطان سلجوقی احساس نیاز کند در اختیار او بگذارد.

د. بیزانسی‌ها شهرهایی مانند انطاکیه، اورفا، منبج و ملازگرد را که به تازگی از مسلمانان گرفته‌اند باز پس دهند.

ه. رومی‌ها تمام اسرای مسلمان اعم از آن‌هایی را که در بیزانس هستند یا نیستند، آزاد کنند.

نتایج طولانی مدت نبرد ملازگرد

الف. فتح آناتولی به دست ترک‌های سلجوقی: اگرچه در قرارداد صلح رومانوس و سلطان آلپ ارسلان سخنی از فتح آناتولی نیامده بود اما این نبرد فتح بابی شد برای حملات بعدی آلپ ارسلان به آناتولی. سلجوقیان پس از نبرد ملازگرد، به سرعت آناتولی را تصرف کردند و حکومت سلجوقیان روم را تأسیس نمودند .

ب. تضعیف بیزانس: این نبرد ضربه مهلکی به قدرت بیزانس وارد کرد و زمینه را برای سقوط نهایی آن در قرون بعد فراهم ساخت .

ج. جنگ‌های صلیبی: بیزانس برای مقابله با سلجوقیان از مسیحیان غربی درخواست کمک کرد که این امر به آغاز جنگ‌های صلیبی منجر شد .

د. تغییرات فرهنگی: با ورود ترکان مسلمان به آناتولی، فرهنگ اسلامی و فارسی و ترکی جایگزین فرهنگ یونانی - مسیحی شد.